Электронлă вулавăш

...Никонов Матвисен килкартишне пырса кĕнĕ чухне Августина чăхсене апат парса тăратчĕ. Пĕчĕк тирĕкпе тулă илсе тухнă иккен те вăл, ывăçла-ывăçла чăхсене хăналать. Лешсем, тутлă кучченеçе ухатаскерсем, парка пĕрчĕсене пуç çĕклеми кăт та кăт сăхаççĕ.

Августина, темле ăшхыппи шухăша путнăскер, картишне Андрей Васильевич пырса кĕнине тӳрех асăрхамарĕ. Учитель, темрен сисĕнкĕсĕр такăнса, килнине пĕлтермелĕх ӳсĕркслесе илсен тин, сасă еннелле пуçне вĕлт пăрчĕ те вăл, кĕтмен хăнана курсан, шарт сиксе, лап хĕрелсе кайрĕ. Сулахай аллинчи тирĕкĕ кăлт чалăшрĕ те тепĕр йĕкĕр ывăç юлнă çарă тулли çывăха пырса тăнă пуçтах чăх пуçĕ çине шапăр-р тăкăнчĕ. Чăххи, ун пуçтахне кил хуçи чиперкки тарăхнă тесе, пĕтĕм хăлхана çуй туса, ункăри чăх ушкăнне шăр-шар шуйхантарса, ăçталла куç курнă çавăнталла, пĕр чарăнми çĕр çĕмĕрсе ыткăнчĕ.

— Ман килес, — хĕр çывăхне лăпкăн пырса тăчĕ Андрей Васильевич. — Здравствуйте. Çӳреççĕ-и?

— Здравствуйте. Çӳретпĕр-ха, — терĕ Августина та çав йӳтĕмпех. Каларĕ те — каллех хĕрелсе кайрĕ. Малаллахи сăмаххи вара унăн сасартăк шарт тытни, çирĕппи, çапла пулчĕ. — Пĕлетĕп, эсир мана шкула пыма чĕнме килнĕ. Çук, Андрей Васильевич, пымастăп. Ан та ӳкĕтлĕр. Сивĕнтĕм...

— Ма тăруках вара? — тĕлĕннĕ пек пулчĕ учитель. — Эп курса сăмахлас тесе килсеттĕм-ха, Дина. Эсĕ пĕр кун, икĕ кун, виçĕ кун çук шкулта. Ыйтатăп та — чирлемен, сывах, теççĕ. Атя-ха, ларса калаçар пĕрех хут...

Андрей Васильевич Дина ăçталла ларма сĕнет-ши тенĕн, ăна пуç тӳпинчен пуçласа ура тупанĕ таранах йăпăрт пăхса илчĕ те, хĕр кĕçĕн алăк витĕр пахчаналла тухсан — ун хыççăн утрĕ.

Çерем пуснă утма çулпа нумаях та утмалла мар иккен — тарасаллă пусă. Мунча çывăхĕнчех, лаштра улмуççи айĕнче, тутар тӳпеттейки майлă хăмаран çапса тунă тăрăллă хӳтĕ. Унтах сĕтел пекки, сак. Сĕтелли çинче — кĕнеке. Ахăртнех, паçăр Дина кунта ларнă пулмалла та, халĕ, хӳтĕ айне çитнĕ-çитмен, кĕненине йăпăр-япăр сылтăм хулĕ хушшине чиксе хучĕ. Йĕри-тавра типĕ çулçă сапаланса выртать. Уçă. Янкăр.

— Кикак-кикак хуркайăк, малти кая ан тейĕр, — пахча тăнăçлăхне çакланса, çакнашкал сăвă серепине тăрăнчĕ Андрей Васильевич, Августинăпа юнашар тăрăхла сак çине пырса вырнаçнă май. — Таса. Çутă. Кунашкал чухне вĕçĕмех пĕр ырри пирки кăна ĕмĕтленес килет... Сан çулсенче эпĕ те ача пекехчĕ, Дина. Шанаттăм, пур ырра та ĕненеттĕм...

— Çук, ан та ӳкĕтлĕр. Каларăм вĕт эпĕ сире — шкула эпĕ урăх пырса та курăнмастăп, терĕм, — кун пирки пуплеме те кирлĕ маррине систерсе, хĕр Андрей Васильевичран хăпарах ларчĕ. — Атьăр, сăмахлар та мар ун çинчен.

— Ватăлтăм ап, Андрей Васильевич. Сасартăках ватăлса лартăм. Вунçиччĕре те мар пек туяп хама кас-кас. Пĕтĕмпех кичемлĕх, тунсăх. Хăть уй варрине тух та — хурах кăшкăр: акă вăл эпĕ, ухмаххи, тăрри шă-тăкки, тесе, — шухăшлă пуçланă çаврине шӳтпе мар, шухăшпах сăрса хучĕ Августина. — Мĕн унта, кама кирлĕ вăл, çын хуйхи? Пĕри те ăнланассăн туйăнмасть. Истори, тригонометри, алгебра. Синус, косинус, паралеллепипед. Ах, мĕнешкел хитре...

— Дина, аçупа аннӳ килтех-и? — хĕрĕ пирки ашшĕпе тата амăшĕпе калаçса пăхасшăн пулчĕ учитель.

— Мана пăскăртма-и? Пустуй хăтланатăр. Эп пурпĕрех хам сăмахран чакмастăп. Хулана пăрахса каятăп эп, стройкăна. Мĕн интересли пур ку шкулта: «Никонова, туска патне», «Никонова, пăхмасăр сăвă кала», «Никонова, задача шутласа пар». Эрнере ултă кун — Никонова та Никонова. Эп, мĕн, хам пуçпа пурăнайман çын-им? — чĕрре кĕреслех çатăртаса кайрĕ Августина. — Лерен вара, хуларан, ăш выртнă çын патне... çырусем шăрантарма тытăнăп. Кирлех-тĕк, стройкăрахтупса яратăп пĕр-пĕр каччă. Мĕн, сăнăм-питĕм катăк-им ман, кĕлеткем кукăр-им? Такам пăхса такам ăмсанмалласкер. Ак, кур...

Августина, ларнă çĕртен вăр-вар сиксе тăчĕ те Андрей Васильевич умĕнчех, парка урисене чĕркуççирен çӳлерех кăтартса, йĕке евĕр пăтăр-пăтăр çаврăнчĕ. Унтан, питне кĕнекепе хупласа, улмуççи çумне сĕвĕнчĕ те хыттăн-хыттăн ĕсĕклесе ячĕ.

Учитель, хĕр кăмăлĕнчен шалт тĕлĕнсе, нимле мар пулса кайрĕ.

— Мĕскер эс, Дина, лăплан, лăплан, пурте йĕркеллĕ пулать, — хĕре хулпуççийĕсенчен тытса хăй еннелле пăрчĕ Андрей Васильевич. — Тен, ăнланаймасăр, эп путлĕ сăмахах калаймарăм пуль. Çиллентерес тесе мар... Иртет вăл, иртет. Лăплан... Эс лайăх хĕрача вĕт-ха, Дина?..

Августина сивчир тытнă чухнехилле сиксе чĕтрекен кĕлеткипе Андрей Васильевич кĕлетки çумне çатăр пăчăртанчĕ те, пуçне каçăртса, куççуллĕ куçĕпе ăна тĕмсĕлсе тинкерчĕ:

— Андрей Ваеильевич... Андрей... чупту мана, — аран çеç илтĕнмелле хуллен пăшăлтатрĕ хĕрĕн мăкăнь çеçки пек сарăлса çитнĕ тути. — Юрататăп эпĕ сана, Андрей. Эсĕ — ăслă, ăслă, ăслă...

Андрей Васильевич, ĕç-пуç кĕтмен çĕртен çапла çаврăнса тухнипе чĕлхине çĕтернĕскер, хĕр ытамĕнче ни чĕрĕ, ни вилĕ тăрать. Вăт сана ме, лару-тăру! Хĕре тăн паратăп тесе кунта килнĕскер, ак халь хăй апăрша хуранне лекрĕ. Камит!

Хĕр пичĕпе Андрей Васильевич пичĕ çывăхнех пынă та куçне хупнă. Чăмăр тути, çӳлтен сымпыл тумлатасса кĕтнĕн, кăшт тăсăлнă, уçăлнă.

Чухлать учитель: енчен те вăл, хĕр кăмăлне сивлесе, ăна хăй çумĕнчен уйăрас пулсан — унран Августина яланлăхах писет. Паçăр мĕн каланине те йăлт тăвать. Пуç тавра калламалла шухăшласа тăмасть — тухать те тарать хулана; шкула, Андрей Васильевич куçĕ умне, урăх пырса та курăнмасть. Намăсланмасть. Хăйне хăй кĕçĕнлетмест. Хăйĕн тасаран та таса кăмăлĕнчен, тин çеç çеçке çуракан тĕлĕнтермĕшĕнчен кулакана, сума сумана шит те картмасть. Ох, мĕн тери кăткăс та чăтлăх тымарлă иккен эсĕ, этем чун-чĕри илемĕ!..

Халь тин тавçăрасса та тавçăрать ĕнтĕ Андрей Васильевич: Августина паçăр кутăнлашса ларни те, унăн шкула каймасла шат та пат кăмăлĕ те — йăлтах куçа-куç калама хăват çитереймен çиелти вăтанчăк витĕнкĕç кăна-мĕн. Майлă çил вĕрсенех — вăшт çеç сирсе ывăтмалли именчĕк витĕнкĕç. Ах, апăрша, сан чун-чĕрӳне иккен юрату тĕлкĕштерет. Халĕ вара сана, хĕве хупăнасран хăтăлнăскере, шкула çӳреме те, Андрей Васильевич куçне пырса курăнма та — намăс, намăс, намăс... Ах, мĕнле ăнлантарса пама пулĕ-ши Андрей Васильевичăн эсĕ ăна ăнланас та темен сана хирĕçле кăмăлне? Кала Августинăна чăннине — яланлăхах вара эсĕ уншăн тăшман, нĕрсĕр этем, пĕтнĕ çын вырăнне тăрса юлăн. Самант — ăнлану е тарăху...

Кĕтет Августина тути, кĕтет, кĕтет кăна та мар — çумăр ӳксе курман типçĕр çумăра ухмаха ересле кĕтнĕн — антăхса кĕтет...

— Эсĕ манăн, Андрей. Эпĕ сана никама та, никама та памастăп. Лещин патне, Шупашкарти патне, çыру çӳретме пăрах. Хĕреснанне каларĕ. Юратмасть вăл сана, сисеп эп, — хупă куç халлĕнех тутине вĕрин-вĕрин мăкăлтăттарать хĕр. — Эпĕ сана мĕн виличченех юратса пурăнăп, Андрей. Эсĕ — ăслă, ăслă, ăслă... тата хĕрĕн чĕрисене çунтаран...

Чĕвен тăчĕ те Августива пичĕпе Андрей Васильевич питне перĕнеслех çывхарчĕ. Хĕр чĕри, серепери салакайăкла, тĕпĕртеттерсе тапать. Çук, урăх чăтăм çиереймест хĕр, тепĕр самант тăхтаса пăхать те, учитель хăюлланаймасан, пуç çухатса, ăçталла май килнĕ — авăнталла тапса сикет. Ах, ытла та ăссăрла пулса тухĕ-çке капла — намăс, намăс, намăс... Хĕр пуçăн, пуçаххăн, ачапчалла... Ак, çырăвĕ те кĕнеке ăшĕнчехчĕ. Ун патне çырни, тыттарма именни, шанни, кĕтни...

Андрей Васильевич шутсăр асăрханса, халь-халь ванса-тĕпренсе каяс черченкĕ япалана сĕртĕннĕ евĕр хĕрĕн кĕтсе ĕшеннĕ тутине кăлт сĕртĕнчĕ те — хĕр тути, токпа ĕçертнĕн, тăр-тăр чĕтресе илчĕ, ывăçа çакланнă кайăк чĕппилле, самантлăха лăш пулса тăчĕ, унтан пыл илсе хĕпĕртенĕ пыл хурчĕлле, йĕкĕт тути çумĕнчен хăвăрт хăпрĕ. Августина Андрей Васильевич ытамĕнчен вĕçерĕнчĕ те, аллинчи кĕнекине ӳкерсе хăварса, çулçă сукмак тăрăх ним каялла çаврăнса пăхмасăр кĕçĕн алăк патнелле çил пек ыткăнчĕ. Самантран, кĕçĕн алăка шалтлаттарса хăварса, картишнелле кĕрсе те çухалчĕ...

Юрату çинчен евитлекен ятлă-сумлă произведенисенчи пек — кĕнеки ăшĕнче выртнă иккен çырăвĕ, ӳкерсе хăварнăран çĕрте выртакан çыру. Ахаль çыру пуль тесе, кĕнекине сĕтел çине тирпейлесе хурса хăварам тесе, çĕклерĕ те ăна учитель — ак сана, хăй ятне ăсталанăскерех иккен. Конвертсăр-мĕнсĕр, тетрадь хучĕ çине шăрçаласа çырнă çыру. Августина çырăвĕ.

Вуласа чăрманмарĕ ăна Андрей Васильевич, вуламасăрах тĕппипех ăнланчĕ — ку çыру вăл — хĕр чĕринче чĕрĕлнĕ чи пирвайхи çеçпĕл, таса чунăн чи малтанхи кĕрлевлĕ чанĕ.

Çырăва кĕнекепе хупласа хăварчĕ те Андрей Васильевич, тарăн та канăçсăр шухăша путса, Никоновсен пахчипе картишĕнчен хваттернелле йывăррăн та ĕшенчĕклĕн тухса утрĕ.

Пурăнан пурнăç ун тĕлне тупсăмне тупмалли тата тепĕр кăткăслăх кăларса тăратрĕ...

Хваттерĕнче Андрей Васильевича яланхиллех Елькка аппăш ăшпиллĕн кĕтсе илчĕ. Елькка аппăш пикенсех каçхи апат хатĕрлет иккен; хуран айне вут чĕртсе янă-мĕн те вăл, яшка шăрши кăларма, кăмака умĕнче ăна тытать, кăна тытать — вĕтеленет. Энтри кăмăлĕ чиперех маррине каччи алакран кĕнĕ-кĕменех уярĕ пулмалла та хĕрарăм кăвайта асăрханă хушăрах унпа та сăмах ăшши килтерчĕ.

— Куртăм-ха çыруне. Хамах илсе кĕрсеттĕм. Хаçат валеçекен чӳрече хуппи хушшине хĕстерсе хăварнă та. Хреççиренех, тĕп хуларанах пуль, терĕм. Ара, ху шутсăр кĕтеттĕн те унран хыпар-хăнар... Эсĕ-мĕн-ха, Энтри, ытлашши хуçăлсах ан ӳк. Хыпарĕ вăл ирпе каç тăршшинче апли те, капли те тупăнĕ. Тен, кайса та килес тейĕн-ха Шупашкарне-мĕнне. Куçа-куçăн курса калаçсан вăл — путех урăх шут. Капла, пĕр-пĕринчен аякра чух, тем те шухăшлаттарать у. Кай, кай, вĕренӳ тесе пăхса ан тăр. Шкулĕ вăл — тармасть. Курап эпĕ — хуйхăллă эс, — Андрей Васильевичăн çулăмсăр çунакан ăшĕ-чиккине епле те пулин пусарма хыпăнчĕ Елькка. — Ара, çавă ĕнтĕ вырнаçса çитмен вырăнта — путьти те пулать, шӳтьти те. Йĕркене кĕрсен те вăл, тепĕр чух, тирĕк-кашăк шакăртатса илмесĕр чăтаймасть. Çавăнпа тĕр-тĕр те кĕр-кĕр икĕ çын килтерĕшĕ... Ия, эс, Энтри, çапах та, арçын, манирлĕ хăтлан. Калаç курса. Тĕпче. Кукрашки-макрашкине ыйтса пĕл. Капла вара ырă пуçа ыратмасăрах ан ыраттарса тертлен. Кай та лере, хулине, йăлт ху куçупа пахала. Пирĕн у, хур курман хĕрарăмсен, мĕнле калас, тĕл-тĕл юнтарасси те пулкалать... И, ара, яшки те ман лăкăртатса типсе лармах тытăннă-çке... Атя, тăр, тăр, Энтри, чĕре сури туса пăхăпăр...

Андрей Васильевич яра кун ăнсăрт кулянăçпа хутăш йăтăнса аннă виçĕ тĕлĕнтермĕш танатине çакланнă та — хваттер урати урлă ярса пуснă-пусман тӳннĕ тӳшекĕ çинче хуйхăллăн хаш та хаш сывласа ярать кас-кас... Уншăн халь — пурте çĕнĕ, мал енлĕ, пуçватмăшлĕ...

5

Нина, Виталий хĕр илсе кĕнĕ тенĕ хыпара илтнĕ-илтенех (ку хыпара ăна ирхи сăвăма турттарма çӳрекен шофертан тăнласа юлнă Мукуç мучи пĕлтерчĕ), кунашкал мăшкăла кĕтмевскер, пуçĕнчен йывăр тукмакпа кӳнеттернĕ евĕр, асра çук çĕртенех пĕр тăрука лĕпсĕр-р пулса тăчĕ. Ку хыпар ыррине çеç, савнă этеммин сасартăк хытнă чĕри пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн çемçелессе çеç кĕтсе пурăнакан килпетлĕ хĕр чĕрине шатăрах хуçрĕ. Уншăн халь те яп-янкăрах мар пуçланнă кун пушшех те тĕксĕмленчĕ. Хăй пăшăрханса, хыпăнса ӳкнине палăртас мар тесе, вăл (ара Нина Виталие савнине кам пĕлмест — пурте пĕлеççĕ), хĕр тантăшĕсемте — ĕне сăвакансемпе — нимĕн те пулман пек, ĕç хушшинче кĕвелĕкленекен пур-çук калаçура лăпкăн та танлăн, тарават шăкăлтатрĕ. Мукуç мучи ытти кĕтӳçсемпе ĕне кĕтĕвĕ хыççăн картаран тухса суллансан тин, ирхи сăвăм хăшкăлăвĕнчен пушансан, çынсенчен аяккарах пăрăнчĕ те хĕр, вĕтлĕхе кĕрсе, тăраниччен эрленсе- хурланса макăрчĕ... «Ах, путсĕр-эсремет! Ма аçа çапса хутлатмасть-ши сана, пĕрех хут! Хĕр чĕрине чĕрĕллех çиекен чунилли! Вĕçкĕн, намăссăр, кĕççе пит!.. Ах, хамăрăнах ăссем кĕске-çке. Ма тĕртсе ямарăм-ши ăна çавăн чух иçмасса. Ах, мĕншĕн çын чунне уяма пĕлмен унашкал çын тĕлне тăрăнчĕ-ха юратăвăм! Тем тесен те, эпĕ саншăн япăх мăшăр пулнă пулăттăм-и, Виталий?..»

Чунĕ кӳтни иртнĕ пек пулсан, макăрнипе тăртанса йĕпеннĕ пит-куçне тутăр вĕçĕпе чиперлетрĕ те хĕр, вĕтлĕхрен тухса, ялалла анакан сукмак çине ӳкрĕ. Çитсе кĕрĕ те акă вăл яла, чупса пырĕ те савнă этемми патне — пырса уртăнĕ ăна мăйĕнчен, хыттăн-хыттăн чуптăвĕ. Хăй ирĕкĕпе пăхатăран йышлă куçран пытанмасăр, никамран та чĕптĕм вăтанмасăр юлашки хут хыттăн-хыттăн чуптăвĕ Виталие (ара, паян унăн çара ăсанмалли кунĕ-çке)... Çав самант хыççăн мĕн тумаллине вара Нина йăлт картса хунă. Çук, мăшкăллаттармĕ вăл чĕр пуçăнах, кунашкал мăшкăла тӳсес пур — çакнашкал хĕрӳ юратупа юратас та çук вăл Виталие, çулăм хыптарас-кĕллентерес те çук чăрсăр чĕрине. Енчен те нӳрни пӳрмерĕ-тĕк — ку унăн тавăру сăмахĕ вырăнне пулĕ. Çапла, тавăру сăмахĕ вырăнне. Чун патĕнчи чăн, тăварлă сăмахĕ...

Курăсан: шалт тĕлĕнмелле. Ак, çур çул каялла кăна-ха пĕтĕм тĕнче чĕвĕл чĕкеç вăййи пек савăк та хитреччĕ Нинăшăн, пăхса тăранмалла мар кăмăллăччĕ. Кăн-кăвак янкăр юрату тӳпи пĕр пĕлĕт таткисĕрччĕ. Пурăнас, çут тĕнче илемĕпе хĕпĕртенĕçемĕн хĕпĕртес, юратвă çыннуна юратнăçемĕн юратас килсе тăратчĕ. Чунра уçă та ирĕклĕччĕ. Паян, ак — тăпăлса тухас хытăлăх, сӳрĕк хевтепе, иртнĕ савăклăх çутипе пиеленнĕ хурлăх...

... Мукуç мучи, ферма тавралла витесене-мĕнсене пăхкаласа, ют сас-чĕв пуррипе çуккине тимлесе çаврăннă хыççăн (Мукуç мучи — ĕне фермин каçхи хуралĕ) пӳрте кĕчĕ те, хăйĕнчен саманта та вĕçертмен кукăр пуçлă самаях хулăн туйине алăк кутне сĕвентерсе хăварса, каланкка çумĕнчи тăрăхла сак çине пырса ларчĕ, шăлаварĕн шалпар кĕсйинчен тутăр татăкĕпе чĕркенĕ чĕлĕмне васкамасăр кăларчĕ те, енчĕкĕнчен махоркипе чăпăкне пӳрнипе пуса-пуса тултарса (енчĕкне мучи шăлаварĕн тепĕр кĕсйине чиксе çӳрет), çăра та йӳçĕ тĕтĕме сипетлĕн паклаттарма тытăнчĕ.

— Çуркунне-е... Шĕшлĕ... Курăк чашласа хăпарать. Çăлтăрсем тӳпене тапса тухнă. Лапкишпе. Шăрçа пек, шăкăрин. Янкăр! — тĕтĕмне тĕтĕрсе хăй тĕллĕн сăмахларĕ старик. — Тепĕр эрнерен, эрне ытларахран-и унта — Ваттал хĕрне — çарана, шĕшлĕ... Нинук, ма нимĕн чĕчĕнместĕн-çак эс? Пĕрехмай ĕç те ĕç сан. Пĕртте пушă лармастăн. Тутри те, ав, тутри — ал тутри епле хӳхĕм, шĕшлĕ...

Каллех ĕххĕм-кĕххĕмлетсе илчĕ Мукуç мучи:

— Кам тĕлне пулĕ ĕнтĕ ку хӳхĕм ал тутри, э, шĕшлĕ?.. Ырă çын тĕлне пултăрах. Халь каччисем те кил тĕлне маннă вĕшле йытăлла — ферма тавралла лăпăс-лăпăс та сăпайсăр. Кăмăллă хĕр эсĕ, Нинук. Шутсăр çын кăмăлне тупма пĕлекен хĕр. Ваттисемпе те, манашкал йӳтенĕскерсемпе, килĕшӳллĕ, хăв тантăшусемпе те кĕр-кĕр мар. Хамăнах кин тумалла та сана — мăнукăмсем çук, шĕшлĕ, — сăмаха тараватскер, шăкăл та шăкăл калаçрĕ ват çын.

Уçă кантăкран тулалла туртăнакан кăвак тĕтĕме пĕр кана сăнакаласа лăрнă хыççăн шăпланнă мучи сăмаххине çапла йӳнеçтерчĕ:

— Пӳрте кĕрес те килмест, шĕшлĕ... Еххĕм-ĕххĕм. Кĕххĕм... Чун мар-и, шултăрканă шăмшак пулсан та — урамаллах туртать. Нинук, пыр эс, яш-кĕрĕм хушшинелле. Клуба. Пĕтĕм çамрăк халь унта-тăр. Хитре чух выляса-савăнса юлмасан — кайран кармашса пăхсан та çавăраймăн, ак, вылямалли-кулмалли вăхăта, шĕшлĕ. Кунта темиçе сехет тăршшинче темех пулас çук. Пыр, ыр, вĕçтер. «Ракетине», пăрулас ĕнине — хамах тухкаласа пăхăп. Вăт, катăршнăй ĕни, вăхăтра мар чупса юлнă та — кĕт те кĕт ăна халь пушанасса. Аптрашки, шĕшлĕ...

Нина — ферма пӳртне сых ятне юлнă çын, дĕжурнăй. Ĕне сăвакансем çапла çĕрлесерен выльăха астукаласа тăма кулленех йĕрке тунă та — паян Нина черечĕ.