Электронлă вулавăш

 

Хĕвел, уйăх, çăлтăрсем

Хăйсем хывнă çулпала,

Çĕр ырлăхне тивмесĕр,

Чипер çулпах çӳреччĕр.

 

Çынна тырă-пулăпа пахча çимĕç ăнса пулни çырлахтарса çитермест. «Çил-тăвăлтан, сив пăртан Чипер тăтăр çанталăк. Вут-кăвартан — хуйхăран Тӳлек пултăр самана». Усал сăмах тивесрен те, йывăçа тăвăл çапса ватасран та «Аша ырлăх упратăр». Чĕрĕ чуна чĕрĕлĕх, халăха вара ырлăх пурнăç кирлĕ иккен. Çаксене пурне те сунать сăвăри «эпĕ».

«Чăваш поэтсене. Мухтав юрри» (1925). Çыравçă сăвва салтак юррисенче тĕл пулакан мелпе кĕвĕленĕ. Хăй 1908-1914 çулсенче вĕрентсе пурăннă Тавăт-Шĕмшеш тăрăхĕнче çав юрра çапла юрланă пулнă:

 

Атти ывăлĕ пуличчен

Хăрăк турат пулас-мĕн,

Кĕрхи çилпе ӳкес-мĕн,

Çурхи шупа юхас-мĕн.

 

Çавнашкал тӳнтер метафора (çут çанталăка чĕрĕлетсе кăтартни мар, çынран çут çанталăк япали туса хуни) М.Федоровăн «Арçури» поэминче те тĕл пулать. Тăхти ята кăларнă жанр пачах хирĕçле пĕлтерĕшлĕ: ку юрă вăл хурланупа ӳкĕнĕç юрри, тăван халăхĕ йышăнман (тен, тивĕçлипе хисеплемен) сăвăçăн чĕре ыратăвĕ. Çав чĕре ыратăвĕпе чун пăлханăвĕн хăйсен сăлтавĕсем пур.

1924 çулта И.Тăхти хăй çырнисене Мускавран Шупашкара парса ярать те хурав-хыпар кĕтсе илеймест. Унăн хăш-пĕр ал çырăвĕсене е юри çĕтереççĕ, е тиркесе тăкаççĕ. «Сахар» сăвва хакласа пĕр критик хĕрлĕ кăранташпа çапла çырса хурать: «Нельзя ожидать путной вещи». Çав алпах «Чăваш поэтсене» ал çырăвĕ çине çапла çырса хуни пур: «Çакна çыраканĕн ăс-тăнĕ вырăнтан сикнĕ пулас».

Поэта унăн литературăмăра кĕртнĕ çĕнĕ стилĕшĕн те, тĕрлĕ писев-маскăпа усă курнăшăн та, сăвă техникине (силлабика-тоникăна) пăхăнманшăн та, пĕр пуçланă хайлава вĕçлесе çитерменшĕн те ятланă. Çав лару-тăру сăвăçăн чунне кӳтерсе çитернĕ те ĕнтĕ. Вăл хăйне тăван ашшĕ-амăшĕ, тăван халăхĕ ылханнăн, тăлăха кăларнăн туйма пуçланă. Вуласа пăхар-ха сăввăн пĕр варианчĕ çине поэт çырса хунă сăмахсене: «Эпический характер положением народа. Крик отчаяния — оскоминка — безнадежность. Диалог — безпардонный оптимизм. Почему черток, что с Вами? Во всей глубине тут вся темнота, <нрзб> огромный исторический груз». Кайран йĕркесен умне автор тепĕр хут «Почему?» тесе хăйĕнчен хăй ыйтса çырнă.

Халăх асĕнче пин-пин çул упранакан, амăшĕ хăйĕн тăван ывăлĕсене ылханни çинчен калакан халапăн (саксук халапĕн) черетлĕ ахрăмĕ-ши ку? Тăлăх-турат юррисене çĕнĕ куçпа хакласа кăтартни-ши çакă? Е чăвашла сăвă çырса поэт хăйне нихăçан та тăрантарса пурăнма пултарайманнине туйса ӳкĕнни-ши?

 

Чăваш халăх умĕнче

Аслă ятпа тăракан,

Пĕтĕм тĕнче пĕлекен

Чăваш поэт-çыруçсем!

Ватă-вĕтти, чĕпписем!

Юпа пулăр пурсăр та.

Уй хапхисен тăпсине

Ялтан яла ларăр та

Иртен-çӳрен хапхана

Уçа-уçа хупнă чух

Чăррик-чаррик! Çухăрăр, —

 

ĕмĕрхи ылхан çав-çавах пурнăçланасса сиссе, чун тĕпĕнчи пĕр шанăçсăр сасса кăларать поэт. Вăл пĕлсе тăрать: чăваш çыравçисен мĕн-пур савăнăçĕ те юпа пулнăскерсене «Кĕрен-тухан урапин Тĕнĕл пуçĕ перĕнни» кăна пулĕ.

Çапла вара, Тăхти чăваш сăвăçисен шăпи пирки мĕн шухăшланине пĕлтĕмĕр. Вĕсен пархатарлă ĕçĕ тертпе асапланăва çаврăнать иккен. «Сăвăсене ӳкерсе, Çамка тирне хытарса Асапланса лариччен» вăл пĕр-пĕр кайăк е кăпшанкă пулнин усси ытларах тенĕ пек пулса тухать. Паллах, ӳкĕнсе те чĕрине ыраттарса калать вăл çав ылхана куçакан сăмахсене. Çак ылхан тивнĕ телейсĕр ывăлăн писевĕ (маски) ун чухнехи чăваш çыравçисемпе критикĕсемшĕн пачах та ăнланма тата ăнлантарма май çук мел пулнă. Хăшĕ-пĕри И.Тăхти чăнласах ăс-тăнран тайăлнă пулĕ тенĕ. Пĕр-пĕрне ăнланайманни çыраканĕсен ăсĕ-пуçĕ, культури хăш шайра пулнинчен килни тавлашусăр ĕнтĕ. Литература институтĕнче вĕренекен поэтăн вĕçевĕ хуралтă çийĕнче сиккелесе çӳрекен сăвăç-кайăксеннинчен вуншар, çĕршер хут çӳлерех пулнă. Чăваш лирики валли вăл çĕнĕ çул уçса панă.

Çак тапхăрта И. Тăхти поэзи жанрĕсемпе çырнине вăл романтикăллă калăва çывăх тăракан сатирăллă калу енне куçса пынипе ăнлантармалла. Автор хăй «Колчака» поэма тенипе килĕшмен, ăна вăл политикăлла памфлет тенĕ. «Таса туталлă пупсене» кăмăлламанни çыравçăн 1917 çулта хайланă «Пара слов о чувашской литературе» ĕçĕнче те вăйлах сисĕнет. Ăшă йĕплев тăрăхлава çаврăнса çитет. «Колчакри» кулăш çыннăн хăтланăвĕпе сăн-питне юри кулăшла ӳкерсе-сăнласа панине пула йĕркеленет. Кунта Н. Шупуççынни витĕмĕ («Пĕтелмей», «Чĕлĕм») те сисĕнет. Чăваш кулăшĕ 1919 çул тĕлне чылаях аталанни, ăна И. Тăхти витĕр пĕлсе тăни иккĕленӳсĕр.

Ку тапхăрта хайланă калавĕсемпе статйисем («Ачапа асламăшĕ», «Пуп таврашĕ») çыравçăн тенденциллĕрех пулса тухнă, вĕсем унăн пултарулăхĕнче паллă вырăн йышăнса тăмаççĕ.

1925-1930 çулсенчи пултарулăхě. Ку тапхăрта И. Тăхти романтикăлла эпикăлăхран калуçăн тăрăхлавĕ-питлевĕ урлă çав тулашри питлеве (вăл тĕрлĕ социаллă сийсенчен кулни пулнă) шалти питлев енне (кунта чи малтан калуçă хăйĕнчен тăрăхланине палăртмалла) çавăрса яма пултарнине палăртмалла. Çыравçа харкам тăрăхлу хăйне хăйшĕн мар, стиль тума, тарăн шухăш варма кирлĕ.

Унпа пĕр харăсах Тăхти калури монтажлăх мелне (уйрăм ӳкерчĕксем кăтартса йĕркеленĕ калăва) алла илсе пырать. Акă, «Çанталăк» калаври (1925) пĕр вырăн: «Тĕрлемес. Станцă. Юман вăрман. Çуртсем. Ыраш пусси. Чукун çул. Вакунсем. Калла-малла пăравус çӳрет кăшкăрса. Тĕрлемес çил арманĕ авăрать».

Çине-çине абзацсем пулни, ӳкерчĕке сахал сăмахпах ӳкерсе пани, курăма пысăкран пĕчĕклетсе, сыпăнтарса пыни Тăхтин тăтăшах тĕл пулать. Акă, çапла мелпе вăл хăйĕн «Ăслă, аслă, чаплă, сумлă паттăрсем» калавне (1926) пуçлать те çав мелпех ăна вĕçлет. Кунта вара пĕчĕк курăм каллех пысăккине куçса каять: «Пушăт, мунчала, тавăрнă çăпата, шĕшлĕ сĕтел-пукан çинче. Сак çинче кĕпе. Икĕ кантăк, хĕвел, пӳрт. Хурăн, йăмра — урамра. Пĕр ял, улăм витнĕ ял».

Калуçă куçĕ вулавçа сĕтелпе сак çинчен чӳрече витĕр урама кăларать, ерипен çӳлтен ял çине пăхтарать.

Çак стиль енне туртăнни çыравçа сăвăланă калуран монтажлă калу патне илсе çитерет. Поэзире «уссăр сăмах» нумай тесе шухăшлать вăл. Хăйĕн «Элихунне» пичетлесе кăларма май килменни ăна «Чăваш поэтсене» сăвва (ăна автор «Мухтав юрри» тенĕ) çырма хистет. Пĕр критик ал çыру çине «Çакна çыраканĕн ăс-тăнĕ вырăнтан сикнĕ пулас» тесе палăртнă.

Е 1927 çулта çырнă çак йĕркесене илер-ха:

 

Тăпăр-тăпăр тăпăртатса

Пурнăç путлĕ пулмарĕ;

Лапăр-лапăр лапăртатса

Сăвă путлĕ пулмарĕ.

 

Тĕлĕнмелле пулин те сăвăç хăйĕн сăввинче лапăртату (нумай сăмахласа кайнине) курать. Критиксем те унăн поэзине ăнланса çитереймен çав çулсенче. Тĕслĕхрен, «Выçлăх çул» пирки И. Кириллов 1926 çулта çапла каланă: «Çыраканĕн çитменлĕхсем чылай: 1) ăшĕ енчен — шухăшланă картина таса, вăйлă кăтартайманни; 2) техника енчен тĕкĕл-тĕкĕл тесе пынинчен урăх нимĕн те çукки…»

Тепĕр çĕрте («Самана сăвви») И. Тăхти çапла та çырнă:

 

Юплĕ юмах пулас çук

Сирĕн умри çыру та.

Çыраканни çырă мар,

Сăмаххисем кăтра мар;

Тĕллĕн-тĕллĕн тĕвĕсĕр,

Тепĕр çĕрте кĕвĕсĕр,

Сыпăнмасăр пыраççĕ

Манăн сăмах-юмахсем.

 

Çыравçă-калавçă хăйне сăмах сыпма пĕлменшĕн ӳпкеленĕ пек пулса тухать. Паллах, ытарлу мелĕпе çапла çырать ĕнтĕ вăл, çапах та халăхра «Кĕпçе пултăр сыпăклă, Сăмах пултăр татăклă» тесе каланине («Колчак») ас тусах тăрать вăл. Халăхра сыпăнуллă текстсем питĕ йышлă (вĕрӳ-суру чĕлхисем, сыпăнуллă юрăсем). Унта кĕрекен текстсене монтаж мелĕпе йĕркеленĕ: «Çӳллĕ-çӳллĕ тусем пур. Тусем çинче чулсем пур. Чулсем çинче сар арча, Сар арчара йĕс тура». Çав сыпăнуллă меле ăша хывнă та ĕнтĕ çыравçă. Монтажлăх, хайлалăх, хайлаври шухăшăн нумай сийлĕхĕ, калавçă-автора мĕскĕнлетсе калаçтарма (ку вăл харкамçă мĕскĕнне пачах та пĕлтермест) тăрăшни — çаксем пурте И.Тăхтин хăйне евĕрлĕ стильне йĕркелеççĕ. Çыравçăн прози ыттисеннинчен чăвашларах пулса тухнипе уйрăлса тăрать. Халăхăмăрăн сăмах вылятаслăх хевтине туйса вăл нимĕнех те каламалли çук тенĕ тĕлтенех каламалли тупать. Чылай чухне автор геройсен ячĕпе калаçать, вĕсен шухăшлавĕ-курăмне, чĕлхине палăртать. Ытларах чухне çав харкамçă сахал вĕреннĕ хресчен, вăл пурнăçри ырă улшăнусене çийĕнчех ăнланса та ĕлкĕреймест.

«Иптеш» калаври (1928) Тăхти пурнăç çĕнĕлĕхĕсене карчăкĕнчен каярах ăнланса пырать. Автор Тăхтапие уçă агитаци сăмахĕсене калаттарни кулăшла, хирĕçле эффектлă пулса тухнă:

— Хамăр ĕçлемесен пире çын ĕçлесе парас çук. Хамăр пурнăçа хамăр тумалла эпир. Чăваш ĕç халăхĕн те парти ертсе пынă çулпа пырса хăйĕн пурнăçне социализм патнелле çывхартмалла, — тет ман карчăк.

— Тăхтапи! Эсĕ мана ахаль каламастăн пулмалла: карчăк, эсĕ Коммунистсен партине манран вăрттăн кĕнĕ пулмалла, — тетĕп эпĕ.

«Хамăр пурнăçа хамăр тумалла эпир» тенинче «эпир» мар, «пирĕн» пулмаллачĕ. Карчăк сăмахĕ вырăсларах çаврăнса тухни ахальтен мар, автор ăна юри çапла çырнă. Çав мел урлă вăл карчăк каланисенчен тăрăхлать. Чăн пурнăçра тĕттĕм хресченĕн арăмĕ ытла та мал ĕмĕтлĕ, теори енчен çирĕплетнĕ шухăшсене калани пулман-тăр. Ку каллех Тăхти тăрăхлавĕпе çыхăннă.

Тăхти «Иптеш» калавра çав вăхăтри çыравçăсен ирĕклĕхĕ хĕсĕннине те аван систерет. Пĕри ăна ятласа çапла çыру çырать иккен: «Иптешлер! Эсĕ çыркаланисене хăшне сайра хутра вулакалатăп та тĕлĕнетĕп. Эсĕ те тĕпсакайĕнче тĕнче курмасăр пурăнасшăн. Пурнăç малалла кайнине сисместĕн, чухламастăн. Ял хуçалăхĕ мĕнле майпа çĕнелсе пырать; чухăнсем, ватăсем халĕ пурнăç тумашкăн куллен-кун кĕрешнине эсĕ сисместĕн пулмалла.<…> Чăваш ĕç халăхĕ те хальхи саманара çитĕнсе, ӳссе, çутăлса пынисене ма çырса пымастăн вара эсĕ?»

Официаллă идеологсем çыравçăсене шăпах çавăн майлă ятланă ун чухне. И. Тăхти çавна пĕле тăра хăйĕн калу стильне ытарлу çулĕпе чуптарнă. Çав мелпех вăл çĕнĕ пурнăç хресчен психологине, ăнланăвĕпе шухăшлавне хистесех улăштарни çинчен çырнă.

Е тата тĕп герой хăйне катăкрах çын пек тыткаланинех аса илер. «Иптеш» калавра вăл арăмĕнчен ухмахрах пек курăнать. «Мун-ча-ла» калавра (1928) та харкамçă çапла пĕтĕмлетӳ тăвать: «Мĕн тăвас тен, ухмах пуль çав эпĕ, ман карчăках ăслă пуль çав, çынсемех тăнлă-пуçлă пуль çав». Хайлав ячĕ вара харкамçа тĕллесе хак партарать: мун-ча-ла! Тăсса, интонаципе каласа хакламалла харкамçа. Ку ятра автор позицийĕнчен ытларах вулавçă хаклавĕ палăрать.

Чылай чухне калавçă Тăхти ятлă. Çавăнпа та айванрах вулавçă ăна автор хăй тесе шухăшлама пултарнă. Çакна И.Тăхти юри çапла йĕркелесе (автор сăнарĕпе калавçă сăнарне пĕрлештерсе) хăйĕн чăн шухăшне йĕркесен хыçне пытарнă. Ку мел ăна тӳрремĕн айăплассинчен сыхланма май панă.

Тăхтин прози чăваш сăнарлă шухăшлавне çĕнĕ шая çĕкленме пулăшнă. Авторпа геройсен тĕнчисем пĕр марне кăтартни ун чухнехи прозăшăн питех те пĕлтерĕшлĕ. Çыравçăсем хăйсен шухăшне тенденциллĕ, çиеле кăларса калани, геройсене схемăласа калăплани хайлавсене шупкалатнă. Ку тĕлĕшрен Тăхти урăх: вăл геройсене ирĕке ярса, чылай чухне ухмаха суптарса калаçтарать. Ун пек вырăнсенче автор позицине палăртма çăмăлах мар.

«Шерхулла» (1925). Калавра (унăн малтанхи варианчĕ «Туй» ятлă) И. Тăхтин «Ухливан вутăша улталани» хайлавăн традицийĕсем курăнаççĕ. Автор хăй вун пилĕк çул каялла çырса илнĕ туй юррисемпе усă курса калавçă сăнарне калăплать. Лере харкамçă тĕнчи юмах тĕнчинчен чылаях уйрăлса тăратчĕ пулсан, кунта вĕсем пĕрешкелех. Уйрăмлăхĕ вара юмахне калаканĕ калавçă хăй, «Шерхуллара» юрлаканĕсем туй çыннисем пулнинче. Тата тепĕр уйрăмлăх: Шерхулла сăнарĕ унăн калаçăвĕ, юмах ярас ăсталăхĕ енчен кăна мар, унăн хăтланăвĕ, ĕçĕ-пуçĕ енчен те ӳкерĕнсе калăпланать. Приключенилле ĕç-пуç ыттисенчен урăхларах çын сăнарне кăтартма хистенĕ. Шерхулла шăпах çапла çын: вăл çурма тутар, çурма чăваш; яланах яка, ытти арçынсенчен урăхларах тумланать; юрласа-ташласа хăй çине пăхтарма пултарать. Пĕр сăмахпа каласан, тĕлĕнтермĕш çын вăл Шерхулла.

Хайлава Шерхулла ятлă кĕтӳçĕ хăйĕнпе чăн пулса иртнĕ ĕç çинчен каласа панă пек йĕркеленĕ. Выльăха хисеплекенскере халăх та юратнă, ĕçкĕ-çикĕ, чӳк пăтти, туй таврашĕнчен чĕнтермесĕр хăварман ăна. Пĕррехинче, çимĕк умĕн пĕр-икĕ кун маларах, вăл ял халăхĕпе пĕрле Штанаша (малтанхи вариантра — Атмалкассине) хĕр илме тухса каять.

Автор тĕп харкамçа туя ялтан епле тухса кайни, туй ачисем мĕнле сăмахсем каласа юрлани çинчен калаттарать те каллех тепĕр аса илӳ авăрне путарать. Малалла Шерхулла хăй ача чухне тутар сапантуйĕнче пулнине, унта тутарла юрласа тĕлĕнтернĕшĕн пĕр пуян ăна тӳпеттейпе шурă шĕлепке парнеленине аса илет.

Калу каллех туй патне çаврăнса çитет. Халĕ вулавçă куçĕ умне ахаль кĕтӳçĕ мар, шурă шĕлепкеллĕ-тӳпеттейлĕ, юрра питĕ хавас хусах каччă сăнарĕ тухса тăрать. Унпа юнашар ларса пыракан Юс Митюк арăмĕ ăна ытараймасăр çапла ăшшăн калаçать: «Шерхулла пичче, Штанаша пырса кĕнĕ чухне эпĕр иксĕмĕр хытăрах юрлăпăр, санăн сассу лайăх, ман Митюк пĕртте юрлама пĕлмест, эсĕ юрра хуçкаласа, илемлĕ çавăрса ярсан, санпа юрлама пит çăмăл».

Çак «сарă, хитре хĕрарăм» килĕштерет Шерхуллана. Лешĕн туйăмне вара çыравçă çапларах танлаштарса кăтартать: «Çанталăкĕ те уяр та, вăрман илемлĕ, пăхасах килет, ем-ешĕл ларать. Митюк матки те илемлĕ, çӳçĕ сарă, çӳç çинчен çĕнĕ масмак çыхнă. Чăтмалла мар, пăхасах килет Митюк маткине».

Çак вырăнтан пуçласа хайлаври туй мотивĕпе çураçуллăн Шерхуллапа Наçтаç чĕрисен туртăнăвĕ вăй илсе пыма пуçлать. Мăшăр пулса вĕçекен кулюккасене аса илсе юрлаççĕ-и е пулас кинĕн илемне ырлаççĕ туй ачисем — вулавçă юнашар ларса та юрласа пыракан Шерхуллапа Наçтаçа куçран вĕçертмест, малалла мĕн пуласса чăтăмсăррăн кĕтет. Туй мешехи хĕрсех пырать. «Хĕрнĕ майĕпе пулмалла, Митюк арăмĕ çуталса кайнă, авкалана-авкалана юрлать. Митюк арăмĕ хĕрсенчен те чипер. Мана хăйĕн кăвак куçĕпе пăха-пăха илет».

Хăйĕн арăмĕ хусах кĕтӳçпе ăмăртмалла юрлани, вĕсем пĕр-пĕрин çине пăхкалани килĕшмен Юс Митюкне. Çакна сиснĕ Наçтаç Шерхуллана çынсем курмалла мар çапла асăрхаттарса хурать: «Шерхулла пиччи, эсĕ паян сыхлан. Сана Митюк çиленнĕ, таçта хĕнеттерĕ, эсĕ пăрăн вара».

Туй еккипе килĕшӳллĕн пулса иртеççĕ ĕçсем. Акă, туйпа хĕр каччисем «сатур кăшкăрса пĕр-пĕрин çине ташла-ташла пырса çапăнаççĕ». Хирĕç тăру хĕрсе пырать, вăрçă-харçă тапранас вăхăт çитет. Штанаш каччисене хирĕç пыракан Митюк çав хушăрах Шерхуллана та куçран вĕçертмест. Лешĕ тарнине курсан, ăна çапла каласа хăвалать: «Çав хăямат тутарне тытăр, Шерхуллана тытăр».

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн