Электронлă вулавăш

Хăй епле тарнине калавçă сăнарлăн, хайла стилĕпе каласа парать:

«Эпĕ хăпăл-хапăл, часрах картана тытрăм та чĕвĕнтĕм карта урлă пахчана.

Хытă сикнипе, карти те çӳллĕ те, ман пуçри тӳпеттей хăта картишне пуçран хывăнса ӳкрĕ юлчĕ.

Тӳпеттей тарам, тăрса юлтăр тесе, пахчаран итеме, итемрен ял хыçĕпе каялла пăха-пăха таратăп.

Уя тухрăм. Хĕвел анасси чылай. Уй урлă, çырмасем урлă тӳрех, кĕтӳ яриччен çитес тесе, ярăнтартăм».

Хайлав çакăнпа кăна вĕçленнĕ пулсан вăл тап-таса приключениллĕ, çав хушăрах ăшăх шухăшлă калав пулса юлатчĕ. Автор тĕллевĕ урăхла: вăл тĕп шухăша палт! тепĕр май çавăрса хурать. Акă, тепĕр ир «хĕвел сап-сарă кулса тухать». Тимлерех пăхать те Шерхулла хăйĕн патне Митюк арăмĕ «кула-кула пăхса» (каллех юратуллă танлаштару) пынине курать. Лешĕ хĕвĕнчен (чĕре çумĕнчен!) çухалнă тӳпеттейне кăларса тыттарать Шерхуллана, çапла вăрттăн сăмахсем калать: «Ăна Митюкран вăрттăн, вăл курасран каçхине Штанашран хĕве чиксе таврăнтăм».

Хĕвел çутине (илеме, савăнăçа) тӳсме пултарайман çĕр шăтăкĕнчи тискер кайăк пек упăшки (ахальтен мар вăл Юс Митюкĕ) туйран килнĕ чух арăмне çапса пĕтернĕ иккен. Шерхулла Наçтаçа кĕр çитсен хăйĕнпе пыма çапла каласа чĕнет:

«— Тĕнче аслă… Пĕр-пĕр çĕре кĕтĕве кайса кĕрĕшĕпĕр те… Халĕ кĕтӳçсене те пурăнма лайăх-çке. Совет пулăшать пире. Кĕтӳç, патрак, чухăн, вăтам, пролеттари аллинче хальхи пурнăç, хальхи самана пирте, тĕнче пурнăçĕн хăлăпне тытатпăр ĕнтĕ эпĕр хамăр, — терĕм».

Хĕрарăм тĕнче касса çӳреме килĕшмест, хăйĕн пĕчĕк ачине шеллет вăл. Ман шутпа, ку вăл савнă çыннине кӳрентерес мар тесе тупнă сăлтав кăна. Тĕрĕссипе Наçтаçа килсĕр-çуртсăр, тĕнче касса çӳремелле пулни хăратать. Вăл ял кĕтӳçи «тĕнче пурнăçĕн хăлăпне» нихçан та тытаймасса пĕлет. И. Тăхти кунта калавçа юри хăпартлантарса тата çурма официаллă, Наçтаçа килĕшмелле мар калаçтарнă. Шерхулла хăй каланине хăй те ĕненсе çитерменни сисĕнет. Вăл калав тăршшипех хайла мелĕпе çавăрттаратчĕ сăмаха. Яш кĕтӳçĕ Наçтаçа юлашкинчен калани «Иптеш» калаври Тăхтапи сăмахĕсемпе пĕрешкелех, уншăн ютă сăмахсем, официаллă пичетри сăмахсем. Çапла калани хыçĕнче авторăн иронийĕ тăрать. Вăл сăмахăн чăн пĕлтерĕшне йӳнетсе ярать, кулăша кăларать. Çав ироние тарăн вулавçă кăна туйса илме пултарать.

Хайхи нихçан та аптраман, туйсенче юрласа ташлама пултаракан Шерхуллан курăнман синкерлĕхĕ çывхарни курăнса каять. Кашнин (кулюкка-кăвакарчăнсен те) мăшăрĕ, ачи-пăчи, тăван кил ăшши пур. Наçтаçшăн та хакли пур — çитĕнекен ачи. Шерхулла кĕтӳçĕн вара шĕлепкипе тӳпеттейсĕр пуçне урăх нимĕн те çук. Çав хушăрах хăйне «тĕнче пурнăçĕн хăлăпне» тытатăп тесе ĕненсе пурăнать вăл. Мĕншĕн 20-мĕш çулсенчи ял чухăнĕсен, комбед çыннисен чăн-чăн сăнарĕ теес мар ăна?

Çапла вуланать паянхи кун «Шерхулла» калав. Унти ирони пытарăнчăк, ăна ансатрах вулавçă туймасан та пултарать. Тĕслĕхшĕн 1937 çулта пичетленнĕ «Сиенлĕ калавсен сборникĕ» статьяри (авторĕ Н.Степанов) çак йĕркесене илсе пăхар-ха:

«Шерхулла вăл — кĕтӳç ячĕ. Калава кĕтӳç хăй каласа панă пек туса çырнă. Калавăн малтанхи 14 страницине вуласан, калаври ĕç Октябрьти Аслă революциччен нумай малтан пулнăн туйăнать, анчах юлашки 15-мĕш страницинче автор «Совет пулăшать пире» тесе хурсан, вулакан шалтах пăтранса тĕлĕнсе каять, мĕншĕн тесен калавра Совет тапхăрĕнчи пурнăçăн тĕпренчĕкĕ те çук.

Калав тăрăх, Шерхулла кĕтӳç питĕ чыслă çын, ялти ĕçкĕ-çикĕ, чӳк пăтти таврашĕ унсăр çимеççĕ. Калав тăршшĕпех кĕтӳçĕн хаваслă, илемлĕ пурнăçĕ шерепеленет, вăл пуян туйне хисеплĕ хăна пулса каять. Тăхти шучĕпе, эксплуатацилекен классен юлашки (кулаксем) ялти пролетариатпа — кĕтӳçсемпе, батраксемпе — хăш вăхăтранпа пуян туйне каймаллах туслашнă-ши? Тĕрĕссипе, кулак килĕнче кĕтӳç нихăçан та чыслă хăна пулман, пулма та пултарайман. Кĕтӳçе хисеплесе туя чĕнме мар, «туй илемне пăсатăн», тесе пуянсен туйĕн яхăнне те яман. Анчах Тăхти тӳрĕ ĕçлесен кĕтӳç те пуян килĕнче чыслă та хисеплĕ пулма пултарать, тесе вĕрентет.

Тата çак калавра автор те кĕтӳç пурнăçĕ çинчен, те туй çинчен çырнă? Уйăрса илме хĕн…» (Сунтал. 1937. 12 №).

Çак критик ансат вулавçă кăна мар, вăл чи малтан политика хуралçи пулни, илемлĕ текста пачах та ăнланма пултарайманни курăнать. Ун йышшисем Тăхти иронине туймаççĕ, каланă сăмаха тӳррĕн кăна ăнланаççĕ. Çав хушăрах хаклавра тĕрĕс асăрханă вырăнсем те çук мар. Хăйĕн «Самана» сăввинче (1917) çыравçă ял халăхĕ пуяннипе чухăнни çине мар, куштаннипе мĕскĕнни çине уйрăлса кайнине палăртать. Чухăнлăх ытларах чухне кахаллăхпа тата ĕçкĕ-çикĕпе çыхăнни çинчен те пĕрре кăна мар çырнă вăл. Эппин, Шерхулла кĕтӳçе хисеплĕ çын пек кăтартнине ĕненме пулать. Вăл пачах та мĕскĕн мар, куштан теме те çук ăна.

И. Тăхти хăйĕн хайлавĕсенче чăваш тĕнчине, унăн наци характерне кăтартас тĕллеве сюжет-фабула йĕрлессинчен маларах лартать. Ку тĕлĕшрен унăн «Çиçĕм çăмахĕ» калавĕ (1927) питех те курăмлă. Унти харкамçăсен тĕнчи — вĕренмен чăваш хресченĕн пурнăçĕ-шухăшлавĕ. Вăл çут çанталăк илемне туять, сăмах-çăвартан та, çи-пуçран та тирпейлĕ. Çав хушăрах, хăй тĕнчинчен тухса курманскер, ытти хула-çĕрсем пирки сахал чухлать. Унăн шухăшлавĕпе, апат таврашĕ вут çулăмĕ çинче кăна пиçме пултарать, электричество тенине вĕсем çунакан вутăн (вăл кăмака вучахĕнче çунать, тĕтĕм-сĕрĕм кăларать, савăт-сапана хăрăмлать) кăна курма пултараççĕ. Çапах та çакăн йышши калавсем мар палăртаççĕ Тăхтин тăхтилĕхне.

«Матюк аппа» хайлав (1927) малтанласа 1930 çулта «Калавсемпе сăвăсем» кĕнекере пичетленнĕ, ăна унта «çырса пĕтермен повесть» тесе кăтартнă. Автор хăй хайлав ал çырăвĕнче «повесть пуçламăшĕ» тенĕ.

Çийĕнчех ыйту çуралать: мĕншĕн çырса пĕтереймен-ши автор çак пĕр пуçланă хайлава? Унăн малалла ĕçлемелли планĕ те пулнă-çке? Çыравçă малтан ăспа йĕркеленĕ плана çырнă чух пăхăнманни (тен, пăхăнма пултарайманни?) «Элихун», «Выçлăх çул» поэмăсене, чылай калава хайланă чух курăнать. Уйрăмах калăпăшĕ пысăкрах пулмалли хайлавсене вĕçлесе çитереймест çыравçă. Тен, çав текстсем хăйсем ниепле те вĕçленеймеççĕ И.Тăхтин? Вĕсенче тĕпре сюжет-фабула йĕркелесси тăмасть-çке?

«Матюк аппа» хайлаври тĕлĕкри ĕç-пуç фантастикăллă, асамлă юмахсенчи пек. Вулавçă фабула йĕрленинчен ытларах калавçă çăварĕнчен тухакан сăмах ăнсăртлăхне е вăл ыттти сăмахсемпе еплерех çыпăçса пынине сăнать, унăн сăнарне калăплать. Сăмахĕ вара пăлт та палт! çаврăнать, харкамçăсене тĕрлĕ енчен курма пулăшать. Тăхтипе унăн йыснăшĕ — хăйсем пурăнакан вырăнтан инçех çӳресе курманскерсем, вĕсен тĕнчи — вĕренмен чăваш хресченĕн тĕнчи, унăн кăмăл-сипечĕ, пурăнăçĕ. Сулă туса тăван килне çитсе ӳкме ĕмĕтленекен йыснăшĕн авă еплерех оптимизм тапса тăрать:

«— Ан кулян, пирĕн çул уçă. Çак аслă шыв — пирĕн çул пулать. Иксĕмĕре икĕ пуртă пур пирĕн. Йывăçсем те пур кунта. Йывăç касса, çак тымарсемпе çыха-çыха сул пĕрени пек тăвăпăр. Сул пĕрени çине ларса шыва майăн кайăпăр. Тен, Атăл хĕрне, Куславкканах тухăпăр. Сул пĕренине Куславкка вырăсĕсене сутăпăр. сутса пĕтерейменнине Петрав вырăса парăпăр. Куславккара, Сапронин лавккинче, Матюк аппу валли шурă тутăр илесчĕ-ха, — тет йысна».

Йыснăшĕн ăсĕнчен тĕлĕннĕ Тăхти те пĕрене сутнă укçапа арăмĕ валли сарă тутăр, амăшĕ валли шурă тутăр, ашшĕ валли хура карттус туянма ĕмĕтленет. Ку кăна мар-ха, сулă çине вăл килĕнчи мунча кăмаки валли чăмăр чулсем те хурать. Суя хутаççи иксĕлми Тăхтин. Вăл йыснăшне чулсенчен сысна апачĕ хумалли такана тума шутланине пĕлтерсен, лешĕ ĕненмесессĕн те, ăшшăн çапла хуравлать: «Тискер вăрмантан иксĕмĕр пĕрле çăлăнса тухрăмăр, чăпар кайăк та ырă кăмăллă пулчĕ те, эпир çӳрес çул, пĕлме çук, вăрăм-и, тен, çавăнпа пĕр-пĕрин сăмахне тиркешлес мар, ырă кăмăлпа мĕн каланă, çавă пултăр, — тет Макçăм йысна, ман çине ăшшăн пăхса».

Йыснăшĕ сулă хӳри тăвас тесессĕнех харкамçăн шухăшĕ тепĕр çулпа чупма пуçлать, калаçăва пурнăç, çынсен хушшинчи хутшăну енне çавăрса ярать (сулă хӳри — этем хӳри).

«— Юрать, йысна, сулă хӳри кирлĕ.

Этем йăхĕ хӳреллĕ ан пултăр. Кимĕ, прахут, сулă хӳресĕр шыв тăрăх çӳреймĕç; этем хӳреллĕ, этем тилĕ пек вăрăм хӳреллĕ пулсан, этемсем, пĕр-пĕрин хӳрине тапта-тапта, çынна такăнтарĕç».

Харкамçăн шухăш юхăмĕ ирĕклĕ, вăл сăмахăн нумай пĕлтерĕшне асăрхаса-палăртсах пырать. Кунта çирĕп логикăна пăхăнса пыракан калу мар, сăмах сăнарлăхне, ассоциацилĕхне, унăн хевтине хиврелетсе пыракан калу хуçаланать. Çав калу харкамçăн тĕнче курăмĕпе туйăмне калăплать.

Хайлав вĕçĕнче («Йысна!») хӳре мотивĕ тепĕр хут тĕл пулать. Апла-капла кукăрткаласа çырнă çырăвĕнчи чăваш сас паллийĕсенче те харкамçă пурнăç ӳкерчĕкне курать: «Хӳреллĕ, чăвашла сас паллисен хӳрисем ытла кукăр-макăр, йытă хӳри пек пулаççĕ пулсан та ман кăмăл хӳреллĕ маррине эсир çапах чухлатăр ĕнтĕ…

Хăш-хăш сас паллисем, тăрне калпак лартнисем, кĕвĕç, выçă, çăтă куштан Хветĕр пилĕкне тытса, калпакне чалăш лартса, пирĕн умран иртсе кайнă пекех пулаççĕ те, сас паллисем апла пулсан та, манăн кăмăл шур хут пек шурă иккенне пирĕн йыснапа аппа сисĕç-ха…»

Харкамçă сăмах çавăрттарнă, «сӳпĕлтетнĕ» хушăрах пурнăç йĕрки-тытăмĕ пирки те шухăшлать: «Çапла ĕнтĕ вăл пурнăç — пĕри вилет, тепри чĕрĕлет, ӳсет, çӳрет… Тем чул пуян, куштан, чаплă çын пулсан та вилĕмрен хăтăлни никам та çук»; «Çынтан мала иртес мар, çынтан кая юлас мар, виçеллĕрех пурăнас пурнăçа; алла пилĕке тытса çӳрес мар, пĕççе явса ларас мар тесе шухăшлатăп эпĕ».

Халĕ Çĕпĕртен янă çырăва («Салам») пăхса тухар. Чи пуçламăшĕнче калавçă хыпар илни çинчен çапла пĕлтерет:

«Пирĕн йысна-аппа Çĕпĕре кайнă.

Çав аппапа йысна пĕр кунах писме янăччĕ.

Йысна та Çĕпĕртен çыру ячĕ пире. Виçĕм кун илтĕмĕр йысна çырăвне.

Йыснасен писмине илнĕ кун, каçхине, ĕне те пăруласа пачĕ пирĕн.

Çавăнтанпа ĕнтĕ икĕ хут уйран уçласа çирĕмĕр.

Ăш витере пăртак пăтратса паратпăр та, пăрушĕ валли те, хамăр валли те, хăй начар пулин те, уйранлăх сĕт антарать пирĕн ĕне.

Пăтăпа уйран сыпа-сыпа çиме пит уçă вара».

Çыру илни çинчен пĕлтерме пуçтарăннă калавçă (вăл автор мар) ăçта кăна çитсе перĕнмерĕ: ĕне пăрулани, уйран уçласа çини, ĕне сĕт антарни çинчен каласа пачĕ вăл вулавçа. Çыру хутаççи (конверчĕ) пирки те калама ӳркенмест калавçă: вăл шап-шурă, çапах та çул çинче кăштах лапăртаннă иккен. Çавăра-çавăра пăхать те хаклать калавçă çав çырăва, çав хушăрах унта мĕн çырнине пĕлтерме васкамасть-ха. Çакă вара авторшăн çырура пĕлтерни мар, калавçа, унăн пуплевĕ-шухăшлавне кăтартасси хаклă пулни çинчен калать.

Çырăвĕнче йыснăшĕсем колхоз йĕркелени, тасатнă вăрлăх акни, куштан Хĕветĕр ывăлĕнчен хăрама кирлĕ марри çинчен тенденцилле куçпа пăхса каланă. Çыру ун чухнехи хаçатсен чĕлхипе вĕçленет: «Совет влаçĕ куштан Хĕветĕрсене кăна мар, Шаккура та чарнă.

Совет влаçĕ хăватĕнчен Чемберлинсем те чĕтрене ернĕ».

Çак сăмахсене калав авторĕ мар, унти харкамçă (тĕлĕкре аташса çӳрекен Тăхти йыснăшĕ) каланине манмалла мар. Айванрах вулавçăшăн (критиксемшĕн те) кунта нимĕнле уйрăмлăх та çук пек. Ăша хывун ансат модельне йĕркелесе, суя автор сăнарне калăпласа И.Тăхти: 1) ансат (тенденциллĕ) вулавçа çырлахтарать; 2) хайлавăн чăн хаклăхне тарăн вулавçă валли йĕркесем хыçне пытарать; 3) хайлаври шухăша темиçе сийлĕ тăвать.

Хăшĕсем И.Тăхтин илемлĕ хайлавĕсенчи суя тенденцилĕхе (чылай чухне автор çав идейăсене профанацилет, юрăхсăра кăларать) публицистикăлăх пек кураççĕ. «Матюк аппари» харкамçăн маларах илсе кăтартнă сăмахĕсене те çав куçпа пăхса хаклама пулать. Юнашар тăракан абзаца вулатăн та çав уççăн каланă публицистикăллă шухăш сĕвĕрĕлет каять. «Чупрăм-чупрăм — çитеймерĕм, хăва çатан урлă каçаймарăм; çыртăм-çыртăм — сăмах вĕçне тупаймарăм, хам чĕрери шухăша пĕлтереймерĕм (палăртни манăн — В.Р.)», — хăй маларах каланинче чĕрери шухăшĕ çуккине систерет автор харкамçă урлă.

Тăхти хăйĕн хайлавĕсенче каласа памасть, каласа кăтартать. Кунта та çавнашкал: автор пире чăваш çыннин тĕнчине илсе кĕрет, унăн хăй евĕрлĕхне кăтартать. Çак тĕллеве пурнăçланă чухне хайлава тĕрлĕ вырăнта вĕçлеме пулать, вĕçĕ-хĕррисĕр çырса кайсан та унта кăтартнă çын типĕ (вăл индивид палли мар, ушкăн палли) улшăнмасть. Акă мĕнле ăнлантармалла Тăхти хайлавĕсем вĕçленменнине (вĕсем вĕçленме пултараймаççĕ те).

«Сĕр. Пĕр. Сам. Канур» (1928-1929). Хайлав малтанласа И.Тăхтин «Калавсем» кĕнекинче (1930) кун çути курнă. 1979 çулта тухнă кăларăма ăна кĕртмен, «унта тĕл-тĕл вирӳялсен калаçăвне анатрисенчен кĕçĕне хурса тăрăхлани сисĕнет» тесе асăрхаттарни кăна пур.

Хайлава калавçă ячĕпе çырнă. Вăл анатри чăваш иккен, хăйне пуклак чĕлхеллĕ те катăк тăн-пуçлă çын вырăнне лартать:

«Катăкрах çав эпĕ. Çавăнпа пуль, ни анатри чăвашсем, ни тури чăвашсем, вирьялсем, эпĕ çырнă пеккине пит вуланиех туйăнмасть». Çак «ыйăхлă, наян, ӳркенчĕк, кахал ятне кăна илтнĕскер», малтан анатриллерех çыркаланăскер, турисемле çырсан хăйне вулама пуçламĕç-ши, тесе шухăшлать. Пуçлать хайхи сăмаха хуçкалама, аса илӳ çумне аса илӳ çыхма.

Калавçă автор ирĕкĕнчен тухать пек: пĕрре хĕвел ăшши çинчен («анатрисене, вирьялсене — кама ăшшăнтарах пăхать-ши çав хĕвел»), тепре çав ăшăра çара пуç çӳресе хăйĕн ăс-хакне ӳстересси çинчен пакăлтатать вăл. Сăмах йĕркине çухатнă калавçă вылясах каять: «Пĕтрĕм поль, çухалтăм поль, аташрăм поль, кокшă пуçра ман шанчăк çок, сăмахсен тилкепи ман алыран тохса ӳкрĕ полас, мин тувас-хе».

Уйрăм вырăсларах каланă сăмахсем хыççăн калавçă тепĕр майлă хуçкаланать: «Итак, значит, значит, я продолжаю анатрилле çырма»».

Мĕнле çынна сăнарланă кунта И.Тăхти? Вирьял калаçăвĕнчен тăрăхлать-ши вăл? Мар, паллах. Кунта вăл чăваш çыннин пĕр типне ӳкерсе кăтартать. Çакă малалла çырнинче питĕ аван курăнса каять. Калавçă ирсерен, серте-çăмах яшкине «тин уçланă уйранпа сыпа-сыпа» çисе тăрансан, арăмне темиçе чĕлхепе тав тума манса каймасть: «хăйпăт хатынăм — дорогой карчăклар, тауссе синекке, милой мой шена». Мăшăрĕ вара çармăс акценчĕпе хуравлать.

Халь хайлав ятĕнчи сăмахсене аса илер. Литература чĕлхинче вĕсем Эсир, Эпир тата (Вĕ)сем тенипе тӳр килеççĕ. Чĕлхери тĕрлĕ калаçусене тата тĕрлĕ чĕлхесене асра тытса каламан-ши çапла? Илсе пăхар-ха Ахматулла эфенти пирки çырнă вырăна:

«Ахматулла асаттене пит юратнă, мĕншĕн тесен — потому что пирĕн асатте тутарла пит ăста, çыпăçуллă пупленĕ».

Аслашшĕ тутарла, мăнукĕ вара тутарла та, вырăсла та пĕлеççĕ-мĕн. Нумай чĕлхе пĕлни калуçă пачах та ухмах пулманнине кăтартса парать. Попугай ăна «дурак» тесе чĕнни те, вăл хăйне хăй тăтăшах хурлани те витерӳсĕр вулавçăшăн.

Тискер кайăк пахчинче (зоопаркра) çӳренине аса илет калавçă. Çав хушăрах сăмахне карчăкĕ çине куçарать:

«Тепĕр çын çĕлен-калтаран пĕртте хăрамасть те, эпĕ ачаранах çавнашкал питĕ хăравçă çын. Ман карчăк тăрс-тăрс утса çӳре пуçласанах халь те чĕтрене ереп вара эпĕ. (Карчăкăм утса çӳрекен вырăна юман хăмасене улăштарса çăка хăма, çичĕ хăма саваласа, якатса сартăм эпĕ пӳрт урайне. Çăка хăмасене хурăн савăлпа хытара-хытара савăлласа тухрăм, урай хăмисене лайăх хĕстертĕм, хытартăм та, ман çине çиленнĕ чухне хыттăн-хыттăн пусса утса ман карчăк çапах кисрентерет çав урайне, карчăкăм утса çӳренипе ман хавшак чĕрем ăвăс çулçи пек лăстăртатса силленет вара. Сӳс тăлă шĕвтерсе ик урине тăлласан та, хыттăн-хыттăн сиксе утса, мана хăратма пăрахмĕ çав ман карчăкăм. Пурнан ĕмĕрте, хам ухмах пирки, эпĕ çапла та шухăшласа пăхнă çав. Хам карчăк, хĕрарăм çинчен апла-капла шухăшланăшăн хальхи саккун ĕнтĕ каçартăрччĕ мана)».

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн