(Людмила Сачковӑн «Авӑр» историлле романӗ пирки)

Юлашки ҫулсенче чӑваш хӗрӗсем тулли романсемпе самаях савӑнтарчӗҫ. Лайӑх-и, витӗмлӗ-и, тен, аплах та мар-и — маншӑн савӑнса та шухӑшласа вуламалли тупӑнсах пычӗ.

Сиктермесӗр сӑнаса пыракан паллӑ журналист, драматург, редактор, ҫыравҫӑ Людмила Николаевна Сачкова ҫинчен «Тӑван Атӑл» журнал умлӑ-хыҫлах темиҫе хӑтав (статья), хӑйӗн тишкерӗвне, фотоӳкерӗксене тата «Авӑр» романӗн сыпӑкӗсене пичетлесе пычӗ (ТА, 2022, 11, 12; 2023, 1, 2, 11). «Паян манӑн ҫыру сӗткелӗ ҫинче — «Авӑр» историллӗ роман-трилогин иккӗмӗш кӗнеки. Пӗрремӗш кӗнекине «Сиксе юхать Хула ҫырми» ятпа тухнӑскерне, ӑсчахсемпе вулакансем сӗнӗвӗсене шута илсе чылай улшӑну кӗртрӗм, истори пайне ҫӗнетрӗм, пуянлатрӑм. Тӑван ялӑн историне пикенсех тишкернӗ майӑн истори хӑй ман пата киле пуҫларӗ халь» — ҫырчӗ автор.

Алла кӑранташ тытсах вуласа пытӑм. Хамӑн хытса ларнӑ йӑлапа, шкулти пек ӗнтӗ, тӳрех мӗнле тема, тӗп шухӑшӗ ӑҫта, хӑш вӑхӑт, ырӑ-усал сӑнарсем пулса тухнӑ-и, хирӗҫтӑрусемпе (конфликтсемпе) ӗртӗсем (сюжет йӗрӗсем) пур-и-ха тесе шӑрпӑклантӑм. Вулама юратакан ҫын ун пек-кун пексемпе аппаланса лармасть. Килӗшет-и ӑна хайлав, чуна туртакан ӳкерчӗксем пур-и, чӗлхи ҫыпӑҫуллӑ-и, хӑш геройӗ чуна выртрӗ — ҫавсене тупать те, йӑлтах вуласа тухать,

Юратмалли сӑнарсем романра сахал мар Якку гвардейцӑпа унӑн арӑмӗ Наҫтиҫ, ашшӗ Ҫимун, ывӑлӗ Василипе арӑмӗ — хаяр лесник Элекҫей хӗрӗ, ҫӗрме пуян Чикан Макар, хӗрлӗ ҫӑлтӑрлӑ комиссарсем...

Малтанинчен чылай лайӑхрах ҫырать ҫыравҫӑ. Ҫыру чӗлхи Людмила Сачкован яка та таса. Хӑҫан-камран вӑл сайра тӗл килекен сӑмахсене, вырӑнти каларӑшсене селӗм кӗртсе хурать; амитке, йӗпсерӗ, тӗтхӗрт, ытлаван...

Этемпе ҫутҫанталӑк сӑн-сӑпатне иленмелле кӑтартать. Романӑн малтанхи пайӗнчи сӑнар Якку Семенов лейб-гвардейцӑ пулмах ӗнтӗ «Пуринчен те ҫӳллӗрех ҫитӗнчӗ. Сарлака хулпуҫҫийӗ ҫинче сар ыраш хӑмӑлӗ пек сарӑ та кӑтра ҫӳҫӗ лӑстӑр силленсе выртать. Ашшӗ ӑна чӳлмек тӑхӑнтартса касать-ха, ҫапах та ҫак кӑтра ҫӳҫ ниме пӑхмасӑрах вӗҫсе тӑрать — хуҫи пекех». Хуҫи пекех. Систерет-и сӑнар мӗнлине? Питӗ шеп.

Автанлӑ ял илемне ытла капӑрлатса ҫырнӑ-иҫ тесе шутларӑм малтан. Тепре вуларӑм та — савӑнсах кайрӑм: ху ҫырса пӑх-ха ҫапла, пулать-и? «Шурӑмпуҫ хӑпарсан хитре кӑна хӗвел вӑранса куҫне уҫрӗ. Шевлисене сапаласа тутлӑн карӑнса илчӗ те, вӑранас-ши, ҫывӑрам-ши кӑштах тенешкел, шуҫӑм сӑпкинче кӑтӑш пулса илчӗ. Вара чалтах сиксе тӑрса тӳпере ярӑнса чупа пуҫларӗ. Е хӑй тавра хӑй ҫаврӑнать, е юханшывпа куҫ хӗсмелле вылять, е тата пӗр-пӗр кӑпӑшка пӗлӗт хыҫне пытанать, Ним асра ҫук ҫӗртен сиксе тухать те каллех йӑлтӑр-йӑлтӑр кулма пуҫлать» («Ҫӑкал ҫыранран тухсан» сыпӑк пуҫламӑшӗ).

Патӑрьел, Пӑва, Улатӑр, Шӑхран, Йӗпреҫ таврине илнӗ ҫыравҫӑ. Ӗмӗрсен чиккинче ҫаврӑнаҫҫӗ ялти кунсем, Питӗрти хӗсмет, Парамоновӑри хаяр ҫапӑҫусем, тайгари ссылка вырӑнӗсем. Ҫулӗсене те кӑтартса пынӑ: 1890, 1918, 1919. Историе ҫырӑнса юлнӑ паттӑрсенчен романра Крепковпа Космовский комиссарсем пур. Ку тапхӑра эпӗ аван пӗлетӗп. Космовскисен тӑван Никишино ялӗнче шкул ачисемпе ҫӗрулми кӑларса тӑтӑм, ун чухне комиссара астӑвакансем пурнатчӗҫ-ха. М.В. Румянцев кӗнекине пӗрле сӗтӗрсе ҫӳреттӗм. Романра документсенчен илнӗ справкӑсене лартнӑ. Паллӑ тӗпчевсенчен те эпиграфсем илсен питӗ вырӑнлӑ пулатчӗ тетӗп. Ку вара документсемлӗ, илемлетнӗ истори жанрне татах тарӑнлатнӑ пулӗччӗ. Халӗ Юрий Санпа («Упи каҫман ҫырминчен» роман) иккӗшӗн пуҫламӑшӗ ҫеҫ-ха.

Сыпӑксене вуласан шухӑшсем сапаланчӗҫ. Роман икӗ пая уйрӑлса кайрӗ пек. Ӗҫсен ҫыхӑнӑвне курмарӑм. Ҫӗнахпӳртсен паттӑрӗсем Питӗрте лейб-гвардире хӗсметре тӑни, унӑн ывӑлӗ Ваҫили те ҫарта ҫивӗч пулни, ялта шур кӗрӗкпе ҫӳренӗ Элекҫей Енисей шывӗнче хӑй ирӗккӗн пуҫ янин йӗрне тупаймасӑр тӑхтаса тӑтӑм. Вулам-ха тӗплӗрех кӗнеки писчетленсе тухсан терӗм. Роман ячӗ мана килӗшмерӗ. «Авӑр» ятлӑ роман Сергей Павловӑн пур. Раснарах ят ҫук-и вара? тесе ыйтрӑм Людмила Николаевнӑран. Романра темиҫе вырӑнта Пӑла шывӗн авӑрӗсене асӑннӑ. Паллах, кунта сӑмах шыв авӑрӗ ҫинчен мар — историпе ҫын кунҫулӗн авӑрӗсем ҫинчен пырать. Ҫартан ҫуран ҫитнӗскере, икӗ Георги хӗресӗллӗ салтака, хӗрӗнкӗ Якку гвардейца, ашшӗ «хура шӑши» Наҫтиҫа, вунулттӑри хӗрачана, вӑйпа тупса парать. Якку ывӑлӗ Василий юратнӑ-юратман хӗре вӑрласа кӑларнӑ чухне шӑнтса чирлеттерет. Кун пек йӗркесӗр туйсем пулнӑ пулӗ пурнӑҫра, анчах эпӗ герой-салтаксене чӑваш писателӗсем чухӑн каччӑсенчен те айванрах кӑтартнине йышӑнмастӑп. Мана акатуй, мӑнкун, пасар, ӗҫкӗсем, юмӑҫсем ҫинчен кашни-хӑш писатель пӗр пек ҫырнисем йӑлӑхтарса ҫитерчӗҫ.

Тиркеме васкам мар... Алҫырӑвне вулаттарма пулнӑччӗ ҫыравҫӑ. Тивӗҫлӗ пулаймарӑм, хӑямат. Кӗнеки тухасса кӗтем-ха.

Л.Н. Сачкован Наци вулавӑшӗнчи «Варкӑш» клубра «Мӗн ҫӗнни калаҫҫӗ авторсем» статйинчи пек шӑкӑрин мухтас шут ҫук манӑн. Ӑнӑҫлине тиркеме те юрамасть, паллах. Хальхи паснаҫӑсем (прозаиксем) укҫашӑн та ятшӑн романсем ҫырмаҫҫӗ. Вӗсен ҫырас хӑвачӗ пур, вӗсен ҫырас килет. Вӗсене тивӗҫлӗ ҫивӗч критиксем кирлӗ. Эстетикӑпа философи шухӑшӗнче критика ҫук ҫав пирӗн. Петӗр Хусанкай шайӗ пачах курӑнмасть. Юрать «Тӑван Атӑл» журнал тӗременӗ Арсений Тарасов хӑй критик ӗҫне ҫирӗп тытса пырать, лайӑххине ҫӳп-ҫапран уйӑрма пӗлет.

«Авӑр» сыпӑкӗсем - лайӑх хайлав никӗсӗ тесе шутларӑм.

Виталий Станьял