Электронлă вулавăш

Ырă ĕç тăвакан çынна Турă пулăшса пырать.

Авалхи чăвашсем калани.

Николай Иванович Ашмарин — паллă тĕпчевçĕ, тӳрколог, СССР наукăсен академийĕн член-корреспонденчĕ. Вăл 1870 çулта, Хусан кĕпĕрнине кĕрекен Етĕрне хӳлинче çуралса ӳснĕ. Ку хула халĕ Чăваш АССРне кĕрет.

Пулаc чаплă тĕпчевçĕ малтан Чулхулара гимназире вĕренчĕ, 1894 çулта вара Мускавра Тухăçри чĕлхесен институтне пĕтерсе тухрĕ. Ун хыççăнах вăл Хусанта ĕçле пуçларĕ: Крещен-тутар шкулĕнче тутар чĕлхи, Ютйăх учителĕсен семинарийĕнче географи вĕрентрĕ. 1917 çултан пуçласа Тухăçьен педагогика институтĕнче чăваш тата тутар чĕлхисен профессорĕ пулса ĕçлерĕ. 1920-1923 çулсенче Чĕмпĕрти Чăваш институтĕнче чăваш чĕлхи вĕрентрĕ. Кайран Бакура темиçе çул ĕçлерĕ те каллех Хусана таврăнчĕ.

Мĕн çамрăкранах Николай Иванович тĕпчев ĕçесем çырма тытăнчĕ. Уйрăмах ăна чăваш чĕлхи интереслентерчĕ. Хăйĕн чи малтанхи курăмлă ĕçĕсене те вăл чăваш чĕлхипе çырчĕ: икĕ томлă "Материалы для исследования чувашского языка", икĕ томлă "Опыт исследования чувашского синтаксиса", "Программа для составления чувашского словаря" тата ыттисем те. Тупата туршăн, нимĕн пытармасăр калас пулать, чăваш чĕлхине унран лайăх пĕлекен çын çук та пулĕ. Ĕмĕр тăршшĕпе вăл чăваш сăмахĕсене пуçтарса 17 томлă "Чăваш чĕлхин словарĕ" хатĕрлерĕ. Чăвашсем пурăнакан çĕре таçта та çитсе курчĕ.

Мĕншĕн чăваш чĕлхи çапла териех кăсăклантарать-ха ăна?

Чăваш чĕлхи тӳрк чĕлхисен ушкăнне кĕрет. Çав хушăрах ытти тӳрк чĕлхисенчен нумай енĕпе уйрăлса та тăрать. Çакна пĕлнипе ĕнтĕ, çакна ăнланас тенипе вăл чĕлхеçĕ кăна мар, историк те, этнограф та пулса тăчĕ. Чĕлхе вăл питĕ хăйне евĕрлĕ япала. Халăх хăйĕн йăли-йĕркине, тĕнне улăштарма пултарать, авал мĕн пулнине те хăшпĕр чухне манма пултарать, анчах чĕлхине упрать пулсан, пĕтмест. Этемĕн чĕлхи час улшăнмасть. Лайăхрах сăнаса пăхас пулсассăн, чĕлхене тĕпчесе историн çухалнă страницисене те нумайăшне тупса çут тĕнчене кăтартма пулать. Акă, чăваш чĕлхинче Эскемер тени упранса юлнă. Александр Македонскине авалхи чăвашсем çавăн пек чĕннĕ иккен. Тухăçри ытти халăхсем ăна Искандер тенĕ. Чăвашсем вара, курăр-ха, хăйсемле — Эскемер. Ку вăл авалхи чăвашсем Александр Македонский фалангисемпе тĕл пулнине те, унпа кĕрешнине те кăтартакан питĕ паллă истори страници. Çав страницăна курмасăр-вуламасăр ниепле те чăн-чăн истори тĕнчине пырса кĕрейместĕн.

Авалхи фараонсен тапхăрĕнчи Египетра астул тытса тăракан фараонăн аслă ывăлне кон-тикки тенĕ. Ку вăл хĕвеллĕ тикки, урăхла каласан, фараонăн хĕвеллĕ ачи тенине пĕлтерет. Авалхи чăвашсем хăйсен патшин ывăлне конар-тикки тенĕ. Ку вăл хĕвеллĕ патша ачи-рыцарь, урăхла каласан, хĕвеллĕ патша ачи-ар тенине пĕлтерет. Ăçтан-ха çакăн пек пĕрпеклĕх? Ку вăл ахальтен мар. Эппин, авалхи египтянсемпе чăвашсем пĕр-пĕрне лайăх пĕлнĕ, пĕр-пĕринпе çыхăну тытнă.

Ку çеç те мар. Акă, тата авалхи Египетри тĕне илер. Египет çыннисен Ра ятлă хĕвел турри пулнă. Увăн аслă хĕрĕ — Сехмет. Çĕр çинче усал çынсем нумайланса кайсассăн, Ра хăйĕн хĕрне Сехмете çурмаарăслан-çурмахĕр туса çĕр çине ярать, çав усал çынсене пĕтерме хушать. Çак авалхи мифра тата пăрирен тунă сăра çинчен калани те пур. Сехмет, ывăнса, çав усал çынсене пĕтерме чарăнсан, ашшĕ, тĕнче хуçи Ра, вăл пырас çул çине пăрирен тунă сăра лартса парать. Ăна ĕçсе, Сехмет вара хаярланса каять те ашшĕ хушнă ĕçе тĕплĕнрех тума тытăнать.

Чăвашсен те шăп та лăп çакăн пек турри Сехмет пур. Вăл та аслă туррăн Танкăрăн аслă хĕрĕ. Ăна та ашшĕ Çер çине иртĕхсе кайнă усал çынсене пĕтерме ярать. Çак икĕ миф пĕтĕм деталĕпе пĕр пек. Ку вăл ахальтен мар. Авалхи египтянсемпе авалхи чăвашсем пĕр-пĕринпе питĕ лайăх çыхăннă пулнă. Апла-тăк, чăвашсем питĕ авалхи халăх. Чăваш чĕлхи — питĕ авалхи тӳрк чĕлхи.

Чăваш чĕлхине, чăвашсен авалхи йăли-йĕркине çеç мар, юнашар пурăнакан çармăссен чĕлхине те питĕ тĕплĕн тĕпченĕ хыççăн, Николай Иванович вара çапла çырса хучĕ: "... современные нам чуваши представляют из себя не что другое, как прямых потомков волжских болгар, и что черемисы, обозначая их именем суас, впоследствии перенесли это имя на татарских завоевателей края, которые, унаследовав то политическое значение, какое сначала принадлежало болгарам, и отчасти и их культуру и приняв ислам, стали потом сами приписывать себе болгарское происхождение. Такое перенесение племенного наименования с одной народности на другую тем более возможно, что слияние полудиких пришельцев с культурными болгарами (мусульманами) совершилось с медленной постепенностью, и прежнее болгарство совершенно незаметно подменилось татарством".

Çакна ăнланса илме ăна паллă тĕпчевçĕ И.Н.Смирнов ĕçĕсем питĕ пулăшрĕç. Чăнах та питĕ тĕлĕнмелле: Иван Николаевич чĕлхеçĕ мар, вăл историк-этнограф. Çапах та урăх такам мар, вăл чи малтан хальхи чăваш халăхĕ питĕ авалхи халăх иккенне, чăваш чĕлхи — авалхи тӳрк чĕлхи иккенне çырса кăтартрĕ. Паян кунхине те И.Н.Смирновăн çак тĕпчевĕ Николай Иванович çыру сĕтелĕ çинче выртать. Акă вăл — "Черемисы: Историко-этнографический очерк" ятлă. Ăна Хусанта, 1889 çулта, университет типографийĕнче пичетлесе кăларнă. Иван Николаевич Смирновăн тĕпчевĕнче вара питĕ кăсăк сыпăк пур. "О влиянии волжских болгар на черемис" ятлă вăл. Унта вара вăл тӳрĕрен те тӳррĕн палăртса çырать: "... древнечувашский язык был языком болгар".

Тепер çĕрте тата И.Н.Смирнов çав авалхи пăлхарсем тӳрксем пулнине те çирĕплетсех калать: "Данные языка позволяют в настоящее время с достоверностью установить тюркское происхождение болгар. Не противоречат этому и черты, которыми характеризуется культура древних болгар..."

Н.И.Ашмарин хăй те çак тĕпчев çулĕпех пыратчĕ. Унран маларах тепĕр тĕпчевçĕ те çак пĕтĕмĕшле шухăш тăвасси патне çитни ăна питĕ савăнтарчĕ. Эппин, вăл шутланă пекех: Атăлçи пăлхарсем — авалхи тӳрксем, хальхи чăваш чĕлхи вара çав Атăлçи пăлхарсен тӳрĕрен те тӳрĕ тăсăмĕ.

Н.И. Ашмарина çакна ăнланса илни чăваш чĕлхине хаклас ĕçре питĕ пулăшрĕ. Кун хыççăн вăл чăваш чĕлхи ытти тӳрк чĕлхисенчен мĕнпе уйрăлса тăнине ăнланма тăрăшрĕ. Кунта хăйĕн питĕ курăмлă саккунĕ пур иккен. Ытти тӳрк чĕлхисенчи "з" вырăнне чăваш чĕлхинче — "р". Калăпăр, тутарла "кăз", чăвашла "хĕр". Куна ротацизм теççĕ. Ытти тӳрк чĕлхисенче "ш", чăвашла — "д". Куна ламдаизм теççĕ. Историре палăрнă тапхăра илсессĕн, камсен чĕлхинче çак ротацизм тата ламдаизм курăннă-ха? Авалхи печенегсен чĕлхинче. Хазарсен чĕлхинче, сăварсен тата пăлхарсен чĕлхинче. Эппин, чăваш чĕлхи çак чĕлхесен тăсăмĕ. Кун пирки нимĕн иккĕленмесĕрех калама пулать. Печенегсем те, хазарсем те, сăварсем те, пăлхарсем те ĕлĕк-авал Çурçĕр Кавказпа Азов тинĕсĕ таврашĕнче пурăннă. Унта Аслă Пăлхарстан патшалăхĕ пулнă. Каярахпа çак Аслă Пăлхарстан патшалăхĕнчи чылай йăхсем Асла Атăл тăрăх çурçĕрелле килсе Атăлçи Пăлхарстан патшалăхĕ туса хунă. Çурçĕр Кавказпа Азов тинĕсĕ таврашĕнче вара хазарсемпе сăварсен патшалăхĕ вăй илсе каять. Ăна Хазар каганачĕ тенĕ... Анчах унăн ĕмĕре вăрăма пыман. Хазар каганачĕ саланса каять. Хазарсемпе сăварсем вара хăйсемпе пĕр юнлă, пĕр чĕлхеллĕ Атăлçи пăлхарсем патне куçа-куçа пыраççĕ. Ку вара Атăлçи Пăлхарстана вăйлăланса-чаплăланса кайма май парать. Вунвиççĕмĕш ĕмĕр пуçланнă тĕле Атăлçи Пăлхарстан пĕтĕм тĕнчери чи паллă, чи чаплă, чи пуян çĕршывсенчен пĕри пулса тăрать... Анчах 1236 çулта тухăçран килсе тухнă тутар-монголсем çак çĕршыва тапăнаççĕ. Çав тискер тутар-монголсемпе кĕрешсе вара Атăлçи Пăлхарстан саланса каять.

Халăх вăл хăйăр çине тăкнă шыв мар. Хăйăр çине тăкнă шыв вăл ним те мар юхса анса курăнми пулать. Халăх вара ним йĕрсĕр çухалмасть. Уйрăмах Атăлçи Пăлхарстан пек чаплă патшалăх тунă халăх ним йĕрсер çухалма пултараймасть. Атăлçи Пăлхарстан халăхĕ упранса юлнă. Анчах çав халăх хăйне халĕ пăлхар мар, чăваш тет.

Çакна тĕплĕн ăнланнă хыççăн вара Николай Иванович тепĕр кĕнеке çырас терĕ, ăна "Болгары и чуваши" тесе ят пачĕ. Кунта вăл хăй мĕншĕн хальхи чăвашсене авалхи Атăлçи пăлхарсен тăхăмĕ тесе шутланине пĕтĕмпех-пĕтĕмпех çырса кăтартать.

Чăнах та, Н.И.Ашмарин вара хăйĕн çак тĕпчевĕнче нумай сăмахсене, чĕлхе пулăмĕсене танлаштарса пăхса, чĕлхе аталанăвĕн йĕркине питĕ тĕплĕн тĕпчесе, чĕлхеçĕ терминĕсемпе усă курса, уçăмлăнах çирĕплетсе çырчĕ: "Язык волжских болгар тождествен с современным чувашским". Тепĕр çĕрте вара çапла та çырчĕ: "Современные нам чуваши представляют из себя не что дрӳгое, как прямых потомков волжских болгар".

Çапла вара Н.И.Ашмарин чăваш халăхĕн историйĕн никĕсне питĕ тĕрĕс, пĕлсе те ăнланса çирĕплетекен çынсенчен пĕри пулса тăчĕ.

Н.И.Ашмаринăн çак "Болгары и чуваши" кĕнеки Хусанта, 1902 çулта пичетленсе тухрĕ.