Электронлă вулавăш

Анчах та çук çав, чикан хĕрарăмĕнче чикан юнĕ çĕнĕрен вăранать, хĕрсе тапма тытăнать. Килте ларас килмест унăн, ялан çӳрес килет, хăнăхма тытăннă хирпе-вăрманпа мар — çеçен хирпе, шыв-улăх хĕррипе ирĕкленсе, яруланса çӳрес килет. Павăлра та вăл ерипен çав ирĕк туйăма вăратать. Ани карчăкĕнчен чăваш хушшинчи юмăç-тĕрĕç таврашĕсем çинчен ыйтса пĕлет, тĕрлĕ ырă-тӳрĕ, киремет-мĕнтĕр çинчен тĕпчет. Тăранманлăх, çăткăнлăх кăмăлĕ сĕтел çине хурса панă çăкăр татăкне вăл епле кăпăр-капăр хыпаласа тупнинченех палăрать. Лартса панă шӳрпине те самантрах лĕрккесе сыпса ярать. Эрех-сăра ĕçмелле пулсан черккине-алтăрне пӳрнипе чиксе пăхать: тулли ярса панă-и? Ани карчăкне те, Павăлне те вăл ури уттинченех уйăрать. Палламан çын сассине пĕрре илтсен тек нихăçан та манмасть. Хăй хыçĕнче — картишĕнче е урамра — çын пынине илтсен чарăнса тăрать, тăнн! итлет, ирттерсе ярать. Куçĕ курманнипе кайăк пек сисĕмлĕ пулса çитет: çурăмĕпе, пĕтĕм кĕлеткипе курать, илтет тейĕн ăна. Çăварĕ хăйĕн нихăçан та пушă мар — тем мăкăртатать, тем юмăçлать. Вырса мар, акса мар, кантăр-пуса татса, хутса мар, тылласа мар — тĕттĕм чăваш хуш-шинче юмăç пулса пурăнас тет вăл. Юмăç, юмăç, чăваш юмăçĕ пулас тет вăл. Чăн та, ваттисем тĕрĕс каланă: вăтанман юмăç пулнă, уркенмен ăста пулнă. Чикан суккăрĕнчен мĕн ыйтан, уншăн пулсан, çул-йĕр Турри ăна юмăç пулмах хушнă. Ахаль курма е шăл йĕрме пынă çынсене вăл çур сăмахранах уйăрса илетчĕ: «Çук, тăванăм, эс инкекпе килмен, камитпе килнĕ», — тесе ăсатса яратчĕ.

Шăп çав вăхăтра эпĕ хам ун шăлĕ айне пултăм: эрне хушши ман çӳлти йĕкĕр шăл сурса аптратрĕ. Çĕнĕ юмăç мана ыхра çыртса выртма хушрĕ. Ăна чăвашсем те çапла тунă-ха, вăл капиччен çавна ăса илмерĕм-çке. Чарăнчĕ ман шăл ыратма. Лайăхах çывăрса çĕр каçрăм. Хакне те çĕнĕ юмăç начар илмерĕ: кашни сăмахшăн пĕрер пус çеç сĕвелерĕ. Вăхăтне пĕлнĕ вăл, эрне хушши сурчĕ тесе хамах каларăм та. Чикан юмăç чапĕ çапла вара ман йĕкĕр шăлăмран тапранса кайрĕ. Ун чухне, хальхи пек, ялсенче пульницасем пулман-çке. Сыват, чир хĕнлĕхĕнчен хăтар кăна — çын темĕн те тупса парĕ. Ырсене чӳклесе хур-кăвакал мар, така-путек мар, вăкăр е лаша пусма хушсан та пусса паран. Пусмасан — чирӳ иртмест. Килӳнте выльăх чунĕ пулмасан — сутăн илсе пус. Юмăç çапла хушать. Чăваш юмăçĕсем пек, çип тирнĕ йĕп вĕçне вăл çăкăр хытти чиксе сулламастчĕ, чирлĕ çыннăн ал тымарне тытса пăхатчĕ; юн тымарĕ хăвăрт тапсан — сывалан тетчĕ, вăйсăр тапсан — санран, ача, çын пулаймасть тетчĕ.

Арăмне кура упăшки те ĕмĕтсĕрленсе çитет. Хăйсем патне чирлĕ çын пынă пулсан, çийĕнчи кĕпи килĕшсен: «Кĕпи лайăх, сӳсе юл!» — тесе арăмне пăшăлтатнă.

Çĕр тенкĕ пек пухăнсан хайхи пирĕн Павăл, йăваш Павăл, пĕчĕк кăна лавкка уçать: чей-сахăр, шăрпăк, краççын сутать. Эрех пулăштухĕсем те кăларкалать. Кайран пусма-тавар та чăрăхлаттарса çуркалать. Анчах та суту-илӳ ăнăçмасть Павăлăн: пур пек туприне ял куштанĕсене, кĕвĕçекен юмăçсене ĕçтерсе пĕтерет, вĕсен карма çăварĕсене саплама тăрăшать. Хăй çапах та арăмнех пулăшма шутлать, тепĕр лаша туянать те эрни-эрнипе ялсем тăрăх çухалса çӳреççĕ. Тулли çăкпа упăшки малта, арăмĕ кайра таврăнаççĕ вара. Пыл катки, çу çавраки, сысна тушки, сĕлĕ миххи, ыраш миххи — пурте пур лавĕсем çинче. Тупăлха пӳллĕ чикан пики çапла Шур Атăл шампи пек шӳсе каять. Ял старости çаксене калать: «Эсир асма тытăнтăр, ял халăхĕ сире приговор çырса ялтан ăсатасшăн», — тет. Ăслă чикан майри хирĕçсе-тавлашса тăмасть: «Юрĕ, ниçта та тухмăпăр, ял ирĕкĕнчен иртмĕпĕр», — игл«

Çăварни иртет, çурхи кунсем çывхарса килеççĕ, курак тăманĕсем тухкалаççĕ. Çĕршыв илемленсен, кĕтӳ кăларма вăхăт çитсен, ял старостине инкек пырса çапать: пĕр витре сĕт антаракан ĕни ӳксе вилет. Çу варринче — тепри. Çулталăк хушшинче сурăхĕн-мĕнĕ вун çичĕ пуç вилет. «Мĕнле мур килнĕ? Мур пулсан — сарăлĕччĕ! Кам тухатнă? Çавă пуль! Çĕрле сыснана çаврăнса ял тăрăх нăриклетсе çӳрет... Чĕрĕп пулса хапха айĕнчен чупса кĕрет...» — нумай сăмах алланчĕ. Чăн та, çав хушăра Павăл та, чикан майри те ял хушшине шак та тухса çӳремерĕç. Шăпăрт пурăнчĕç. Кăшкăракансем — хăйсене инкек тивмен те — сăмах çине тăмарĕç. Староста хайхи хăех чикан майри патне чупса пырать: «Выльăх усалĕнчен тархасшăн хăтар, мăн-кĕлене те чӳклесех тăраттăмччĕ, капла лашасăр тăрса юлăп!» — йăлăнать староста. «Тем парсан та выльăх чирне сиреймĕп çав, эп мăйракаллисен тухтăрĕ мар, çапах та хамăр ял тесе тăрăшса пăхăп», — тавăрать чикан майри. Павăлпа иккĕшне те староста хăй лашипех килне лартса каять. «Выльăх пусакан çĕре кам та пулин тупа туман-и? Кӳршĕсемпе лайăх пурăнатăр-и? — ыйтать чикан майри. — Эсир куçлă çынсем, карта шăтăк-шатăкне, курите-кункра çурăк-çарăкне пăхса кĕрĕр-ха», — хушать вăл Павăлпа старостăна. Лешсем курите пуç çурăкĕсенче, сарай-карта шăтăкĕсенче темле мăйăр пек çуллă та çăмлă çаврашкасем тупса кĕреççĕ. «Выльăхăрсем çак усала çисе-çуласа пĕтнĕ», — татăклăн калать чикан майри. Ватма-салатма юраманни çинчен астутарать. Çурта çутса кĕлтума, çичĕ япала пама хушать: кĕл, кăмрăк, хура тăпра, вир кĕрпи, çăкăр хытти, хăмла, тăвар. Çавсене йĕрĕх кунти пек темле тирĕке ярса пăтратать те вĕрет-сурать, унтан икĕ кӳршĕрен пĕрин енне çĕрле тухса сапма хушать. Старости аптраса ӳкет: «Ман кӳршĕсем шанчăклă çынсем», — тет. «Эппин, — тет юмăç, — хĕвел ансан виçĕ хĕреслĕ çул хĕррине кайса пăрахăр, ырă турă хăй патăр кама кирлине», — тет. Укçан та, тыррăн та сĕннĕ ял старости, чикан майри ним те илмен... Кайран старостăн выльăх-чĕрлĕхĕ каллех ĕрчеме тытăнчĕ. Юмăç чапĕ çĕнĕрен сарăлчĕ. Çын чирне кăна мар, выльăх чирне те сирет иккен вăл. Вак кĕленче тĕпренчĕкĕсене çăм ăшне йăваласа тăварлă шăн çупа хытарнă кумккасене «шуйттан мăйăрĕ» терĕç. Ун чухне эп хам çаплах шухăшланă.

Чикан майри çĕнĕ чаппа çул çӳреме тытăнчĕ, ăна ахаль çын çеç мар, улпут-купса та хапăл пулчĕ. Таçтан-таçтан килсе чĕнсе каятчĕç.

Юмăçран-ĕçкĕрен ывăнсан, ют йăларан, ют халăх хушшинче пурăннăран чунĕ кутсе-шăнса çитсен, тен, çамрăклăхне аса илнĕрен-и, Павăлне вăл çаплах теплере пĕрре Куккук кукрине илсе анма хушать. Пĕр уйăхлă каç вĕсем унта лашапах çитеççĕ. Чикан майри гитарине тытнă, аçа çапнă хурама тункатине хыпашласа тупнă, меллĕн ларнă та хĕлĕхĕсене карăнтарса, пыр тĕпĕпе хырса, тап-таса чăвашла сăмахсем каласа юрлама тытăннă:

 

Хăва хулли авăнать,

Хулла пурçăн явăнать.

Чĕрем çунать, чĕрем çунать,

Хĕрлĕ çулăм явăнать,

Хĕрлĕ çулăмăн чĕлхи

Чĕрене кăмрăклатать.

 

Хăва тĕмĕ айĕнче,

Шурă Атăл тĕпĕнче

Çамрăк чикан çывăрать.

Хура çăлтăр куçĕсем

Хура çулăм пулчĕçĕ,

Макăртма çеç юлчĕçĕ.

Шурă Атăл хăмăшĕ,

Чăштăр-чăштăрт!

Хамшăн мар-çке, хăйĕншĕн

Йĕкĕте вăрат!

 

Кĕвĕç чунлă йĕрĕх

Лартăр чулланса!

Татăлсам-и, хĕлĕх,

Татăл патлатса!

 

Мухмăрлă Павăл урăлса кайнă, çӳçĕ-пуçĕ вирелле тăнă. Хĕнемен вăл чикан майрине, урапи патне ирĕксĕр çавăтса пынă та килнелле хускалнă. Урăхран вăл кунта пĕрре те килеймен пулас. Çĕнĕ самана тытăнсан хӳрине пăртакçă пăрчĕç, унтан выçлăх тапранчĕ. Халăхпа пĕрле чикан майри те йывăр пурăнчĕ, кайран сут тума ирĕк лачĕç. Сутта кура юмăç усламĕ те тупăнсах тăчĕ. Ик-виç çул иртрĕ-и, Павăл шăн чирĕ çапнипе вилчĕ. Ĕçнĕ те юр çинче выртнă. Ашшĕ вилчĕ, йĕкĕреш çуралчĕ, хĕрпе ывăл. Тăлăха юлнă пăрчăкан йавине урçа куккук аçисем те анкаласа ларкаларĕç пулмалла. Çапла, пĕрре, тăлăх арăм патне киле кĕрес тесе, тĕнчере çапкаланса çуренĕ хыççăн пĕр шăрлаттан, Кусар Çĕпиркки, пирĕн яла пырса кĕрет. Чикан майри хуралса пĕтнĕ аркăллă, пӳштĕрлĕ чăваш кĕпипе малти сак çинче чĕлĕм туртса ларать. Икĕ кăкăрне икĕ хул пуççи урлă лашт çакнă та çурăм хыçĕнче тăракан йĕкĕрешне ĕмĕртет. Шур карнă куçĕсем кăнтăрлахи тăмананни пек чар! карăлнă та мăч та тумаççĕ. Çĕпирккана ун илемсĕр пичĕ-куçĕ мар, тулли енчĕкĕ, «ылтăн чӳлмекĕ» кирлĕ пулнă. Çулĕпе те вăл унран ик çул кĕçĕнрехче.

Маврук инке мĕнле кăна хирĕç тăмарĕ пуль — Çĕпиркки пурпĕрех киле кĕчĕ. Чикан майри те «ертсе çӳрекен кирлĕ» тетчĕ. Виç-тăват çул пурăнкаларĕç-и çавсем? Çĕпирккан урăлнă кунĕ пулмарĕ. Çапăçман кун та сайраччĕ. Енчĕк те пушă, «ылтăн чӳлмекĕ» те çук иккен. Хайхи çамрăк упăшка ватă арăмне çын çумне хушанçи, кĕвĕçенçи пулать. Çыннисем те юмăçа ĕлĕкхи пек хисеплемеççĕ, сахал пыраççĕ е вуçех чĕнмеççĕ. Пĕр ялтан таврăннă чух, ял патне çитес умĕнхи иккĕмĕш кĕпер тĕлĕнче, тимĕр тăлă çутăла-çутăла илет. Çаплах уйăх пăхнă. Юмăç карчăкĕ, тахçан Куккук кукринчи пек, кăшкăра-кăшкăра ярать, унтан йынăшнă сасă кăна илтĕнет. Чунĕ тухайманскере, Çĕпиркка ăна килне илсе килет. Маврук инке: «Ах тур-тур, тата мĕн пулчĕ-ши?» — тесе картишне чупса тухать. Ачисем илтмен, вĕсен ыйхи çамрăк пулнă. Çакăн хыççăн юмăç карчăк нумаях та пурăнаймарĕ, вилчĕ. Йĕкĕреше йывăрпа-хĕнпе асламăшĕ пăхса çитĕнтерчĕ.

...Ятмас старик йӳçĕтнĕ пылне тултарчĕ, тав турĕ, тĕппипех ĕçрĕ. «Чикан майри çапла ирттерчĕ хăй пурнăçне», — терĕ вăл юлашкинчен.

Маврук кинемей халĕ те пурăнать иккен.

— Миçере вăл? — ыйтрăм эп Ятмасран.

— Кам пĕлет ăна, хасĕр çĕрсене çитнĕ пуль ĕнтĕ.

Ман ăна кайса курас килчĕ. Куртăм. Вăхăт пек ватă вăл. Шăлĕсем çук, хăлхи пачах илтмест. Ула кăвак тутăрĕ айĕнчен имшер турашăль пек тутăх тĕслĕ çӳç пайăркисем тухса тăраççĕ. Хут урлă калаçăттăм — хут пĕлмест. Пулмарĕ калаçасси. Хăй пурнăçĕн повеçне хăйпе пĕрлех çĕре илсе кĕрет ĕнтĕ...

— Тепĕр ачи ăçта вара? — ыйтрăм Ятмасран.

— Чикан пики-и? — ыйтрĕ вăл манран. — Э-э, ун пурнăçĕ, тимĕр кăмака, хăй тепĕр калу. Хир хулинче юрăçра пурăнать вăл. Сасси, сассийĕ ун! Пĕтĕм Шур Атăл шăпчăкне пĕрле пухса юрлаттар — çĕнтереймеççĕ вĕсем çав хĕр сассине. Хир хулине сан кайса килесех пулать.

Старик, сӳннĕ чĕлĕмне чĕрни çине шаккаса, табак енчĕкĕ кăларчĕ.

 

II

Эпĕ «район куракĕ» çине лартăм та Ĕпхĕве вĕçрĕм. Ĕпхӳрен — пысăк самолетпа — Хир хулине.

Ку вырăнсем маншăн паллă. Самарта пурăннă чухне вăтăрмĕш çулсенчех эпир — çĕр çирĕм салтакпа пĕр ушкăн çамрăк çыравçă — Чапаев çапăçса тухнă çул-йĕр тăрăх çӳресе çаврăннăччĕ. Чылай ялта-хулара чаплă Чапаевăн ватăлма тытăннă салтакĕсемпе тĕл пулса калаçнăччĕ. Вĕсенчен ун чухне те тарпа тĕтĕм шăрши çапса тăнă пек туйăнатчĕ.

Ĕлĕк-авал кунта чурăс халăхăн лашисем ик уран тăрса кĕçеннĕ, ухă йĕпписем шăхăрнă. Çак вырăнсенчен ĕнтĕ халăх утаманĕ Пугачев Емелен халăхăн çухалнă телейне шырама тухнă. Пугачев йĕрĕпе Пушкин утнă. Леререх, Каспи тинĕсĕ еннерех, Шевченко çеçен хир хĕвелĕ айĕнче çуннă, Украинăшăн макăрнă, Питĕрпурти тусĕсемшĕн тунсăхланă, ирĕклĕх килессе ĕненнĕ...

Çапла шухăшласа пынă вăхăтра пирĕн самолет Хир хулине çитсе те чарăнчĕ. Такси шоферне эп филармоние çул тытма хушрăм. «Пайтуганова Чĕкеç гастроле тухса кайнă, Май хулине», — терĕç мана унта. Урал шывĕ хĕрринче уçăлса çӳрерĕм те пуйăс çине ларса Май хулине кайрăм.

Тин туса пĕтернĕ икĕ хутлă хăна килĕ умĕнче афиша çакăнса тăрать, Пайтуганова хушамачĕ те пур, чикан романсĕсене юрлать тенĕ. Эп савăнтăм, çав вăхăтрах темшĕн кулянса та илтĕм. Хĕвел каç енне сулăннăччĕ, пушă вăхăтпа усă курас тесе хулапа паллашма тухрăм.

Хули хулах та мар-ха та, çич-сакăр çулти кăна-ха та — ячĕ пур, малашлăхĕ пур, хулах пулса çитет ĕнтĕ вăл. Кил-йышĕ халех çирĕм пилĕк пинтен иртнĕ. Пурте çамрăк. Вăтăртан мала кайнине сайра тĕл пулан. Ваттисем пулсан, вĕсем — ачисен ачисене пăхаканнисем кăна. Чул сарнă, ярт тăсăлнă урамсем тер чечек йăранĕсем те çук-ха кунта. Тротуарсене та асфальт витме ĕлкĕреймен. Çамрăк çынсем, паян пурăнмалли çурт-йĕр тунă вăхăтрах, шкулсемпе ача сачĕсем, кинотеатрпа мунча, пăхăр тăпри тасатмалли фабрика тăваççĕ, теприсем шахтăсем алтаççĕ, юпасем лартаççĕ. Урал шывĕнчен шыв кĕме пăрăхсем хураççĕ... Тĕрлĕ чавакан, ăсакан, çĕклекен, çӳрекен, пусарса якатакан машин сасси кĕрлесе те мĕкĕрсе кăна тăрать. Пĕлеççĕ-ши çак йĕкĕтсемпе хĕрсем: вăтăрмĕш çулсенчи комсомолецсем Магнит ту комбинатне çара алпа — кĕреçепе те ал-урипе — çĕклерĕç! Тата çакна та калас пулать: хулари çамрăк йыш канмалли кунсенче виçшер сехет хушши урамсене çамрăк йывăç лартать, çамрăк вулла, çеçен хирĕн сарă çилĕ ан автăр тесе, шалча çумне çыхать. Çамрăк йăх çамрăк йыш-хула тăвать, çĕр айне шăтарса кĕрет...

Çак çеçен хире килме çамрăксене мĕн илĕртнĕ, мĕн туртнă? Малтан кунта шыв та, нимле çурт-йĕр те пулман. Пурнăçа тăватă шалчаран, палаткăран, ĕлĕкхилле каласан, шăналăкран тытăнмалла пулнă. Романтика тени йыхăрнă пуль ĕнтĕ. Анчах та ку вырăншăн çав «сăрлă туталлă пике» универмаг кĕленчи хыçне тăратнă манекен кăна! Кунта Крым мар, Ай-петри тăвĕ мар, тинĕс урлă хĕвел тухни мар. Кунта хĕвелĕ лап çĕкленет те çунтарма тытăнать, хĕл шартламисем вара шăм-шак витĕр тухаççĕ. Çук, хар-сăр çамрăклăх хăраса тăман, килнĕ те хула тума тытăннă. Пĕлмен çĕре ашшĕ-амăшĕсем хăйсен «чĕпписене» ярасшăн пулнă тетĕр-и? Çăкăр-тăвар çитмен-и? Ял килĕшмен-и, çи-пуç питĕ пулман-и? Итлемен çамрăксем ваттисене. Мĕн тĕртнĕ, мĕн хăваланă кунта? Укçа-и, чап-и? Чапĕ пулĕ-ха, укçине ниçта та ытлашши памаççĕ. Хысна сăмахĕпе калас тесен, эпĕ пĕр пуплевпех каласа парăттăм, анчах та тивĕçлĕ сăмахсем, чăн калас тенисем ĕлкĕрсе çитмен-ха, чĕлхе çине килмерĕç-ха. Тен, çамрăк йăха пĕтĕмпех ăнланса çитме хăйсен хушшинчен тухнă сăмах ăсти анчах пултарĕ? Хăйсен хулине вĕсем Май хули, çуркунне хули тенĕ. Самана тымарĕн таппине вĕсем пиртен сисĕмлĕрех туяççĕ, вĕсемшĕн ял-район, республика кăна мар, пĕтĕм çĕршыв тăван кĕтес, ку çеç те мар, вĕсем этемлĕх çуркунни çывхарса килнине лайăх туяççĕ.

Урам тăрăх утса пынă чух эп унта та кунта тăван чĕлхе сăмахĕсене илтрĕм. «Кунта ик-виç чăваш та пур иккен-ха», — шухăшларăм ăсăмра. Кайран пĕлтĕм вара: хулан çурри ытларахăшĕ чăваш иккен! Республикăран та, ытти çĕрсенчен те пухăннă вĕсем кунта. Хĕрĕсем, пурте тенĕ пекех, пĕчĕк хĕрлĕ тутăрпа.

Чăвашсем тăрăшса ĕçлени пуриншĕн те паллă. Ăçта кăна ан пулччăр, мĕн кăна ан тытчăр — тĕплĕ тăваççĕ, чун парса ĕçлеççĕ. Кунти çамрăк вырăссем: «Тăват чăваш — хăех пĕр трактор!» — тесе шӳтлеççĕ. Шӳтне шӳт пултăр, анчах та ун урлă чăн сăмаха каланă. Е тата ку обьектах «Уралчăвашстрой» тесе те калаççĕ. Ĕçлет чăваш, нимĕнрен те хăраса тăмасть.

«Тăват чăваш — хăех пĕр трактор» тени ман хăлхара чылайччен илтĕнсе тăчĕ. Тунмастăп, чĕрем ирĕлчĕ, мăн кăмăллăхăм çĕкленчĕ, чун юрлама пуçларĕ.

...Кинозал тулса пыратчĕ ĕнтĕ. Чăваш хĕрĕсем шур саппунсемпе ларатчĕç е ушкăнăн-ушкăнăн пухăнса калаçса тăратчĕç. Çăвăннă, тасалнă. Таçтан ĕлкĕрнĕ. Каччисем те, брезент тумне хывса, çинçе пĕçĕллĕ костюмсем, шĕвĕр пуçлă туфлисем тăхăннă е плащсем çакнă.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн