Электронлă вулавăш

Хĕлле. Кăçал сивĕ. Юр çăвать. Тăман тухать.

Каç пулчĕ. Тĕттĕм пулчĕ. Выльăхсене картана хупрăмăр.

Атте улăм пуçтарчĕ. Эпĕ лашана витене хупса сарай тăрринчен улăм патăм. Пӳртре краççын çутрĕç. Атте кантăксене хупрĕ. Аттепе пӳрте кĕтĕмĕр. Ман матка апат антарчĕ. Атте çăкăр касрĕ. Анне кашăксем илчĕ. Атте, анне, ман арăм, ачасем сĕтел тавра апат çиме лартăмăр.

Апат çисе тăрансан ман арăм ачасене тĕпеле сак çине вырăн сарса пачĕ.

Ачасем выртрĕç, çывăрчĕç.

Маткапа анне кĕнчеле тытрĕç. Атте пĕр мăшăр çăпата кантри яврĕ. Эпĕ хăрах çăпата хуçрăм. Кăмака сакки çинче кушак мăртлатса ларать. Анне кĕнчеле çинче ларса сĕвем тăсса тăсса анасларĕ, ман арăм та анасласа ячĕ.

Эпĕ пукан çине таянса карăнса анасларăм. Кантра шăйăрнă чух атте кантра явакан çекĕле ик аллипе тытсах тăсăлса анасларĕ те:

— Çĕр чылай пулчĕ, çывăрас пуль, атьсемĕр, — терĕ.

Анне йĕкине кĕнчеле çумне чикрĕ, кĕнчелине кăмака çумне таянтарчĕ, путмар çине вырăн сарчĕ. Саланса тӳшек çине аттепе анне юнашар выртрĕç.

Çăпата пушăт вĕçĕсене эпĕ иртсе пĕтертĕм, ура салтрăм, тăла-çăпатана кăмака çине хутăм. Хам ывăл ачапа юнашар тĕпеле вырăн çине выртрăм.

Ман арăм та кĕнчелине картиш енчи тăрăх сак çине пĕрене çумне таянтарса хучĕ. Ман арăм ваттисене çĕрле тула тухса кĕме кирлĕ пулĕ тесе аттепе-анне валли кăмака çинчен типĕ кăçатă антарса путмар çумне лартрĕ.

Ман валли те ман арăм хура кăçатă илсе эпĕ выртакан тĕле сак çумне тăратрĕ.

Хам ума кăçатă хунă чух ман арăм хăйĕн çыпăçуллă, ăшă аллипе мана питрен шăлса, савса илчĕ. Вара арăм краççын сӳнтерчĕ, хĕр ача çумне хампа ура вĕçлĕ выртрĕ вырăн çине.

 

* * *

Эпĕ авланни çичĕ çул. Çичĕ çулта арăмпа виçĕ ача çуратрăмăр. Вăталăх ача вилчĕ. Пĕр ывăлпа пĕр хĕр ку таранччен сывă пурăнаççĕ. Эпир мăшăрланни çичĕ çул çитнĕ пулин те ман арăм вăтанать. Ваттисем выртсан краççын сӳнтерсен тин вырăн çине выртать вара.

 

* * *

Эпĕ çывăрса кайнă. Таçта хыр вăрманĕ пек сĕм вăрман. Пысăк, вăрăм хырсем лараççĕ. Сĕм вăрманта халиччен курман йывăçсем — тем пысăкăш йывăçсем пур.

Сĕм вăрманта çĕрĕк каскасем çĕрсе айăн-çийĕн, урлă-пирлĕ выртаççĕ.

Çĕрĕк, мăклă каскасем урлă каçа-каçа пыратăп пек.

Çул-йĕр çук. Никам та çук. Çĕрте мăк. Хăш тĕлте хамран çӳллĕ курăк пек.

Шурлăх, ура путать, утма йывăр. Сĕм вăрман, тем пысăкĕш хырсем, чăрăшсем, хальччен курман йывăçсем.

Хыр вăрманĕнче, сĕм вăрманта, упа, кашкăр сасси, упасем ӳхĕреççĕ, кашкăрсем улаççĕ.

Çӳлелле пăхсан хырсем, чăрăшсем çинче туратран турата пакшасем йăкăлт-якăлт сикеççĕ.

Пакшасем ялт сиксе çĕре ӳкеççĕ те йăпăр-япăр чупса каллех хырсем çине япăртатса улăхса каяççĕ; хыр турачĕсем çине ларса, хӳрисене усса, ман çине пăхса, хăлхисене тăратса, малти урисемпе тытса хыр йĕкелли кăшлаççĕ. Пакшасем мана унтан та кунтан хыр йĕкеллипе переççĕ.

Сĕм вăрмана упа-кашкăр сасси çĕмĕрет.

«Ăçта-ши манăн пуртă?» — тесе хам çума хыпашласа пăхатăп, шыратăп — ман пуртă çук. Шикленетĕп, хăратăп.

Упасем тата хытăрах ӳхĕреççĕ. Кашкăрсем шăла шатлаттарса улаççĕ.

Вăрман янăрать — сĕм вăрман кашлать, сĕм вăрман тулашать.

Ăш-чик вăркать, ман чĕре картлатса сикет. Пĕтĕм çан-çурăм çӳçенсе сăрăлтатать.

«Ăçта-ши ман пуртă?» — тесе пăхкалатăп.

Пуртă çук ман.

 

* * *

Мăк, йĕпе мăк. Шурлăх. Ура путать. Утма йывăр.

Хыр вăрманĕ. Сĕм вăрман. Сĕм-тĕттĕм.

Тискер кайăксем тигр пек çухăраççĕ, оку-ку, оку-ку! тесе хăрушă ухлатаççĕ, тулашаççĕ, тискер кайăк, хăрушă кайăк куçĕсем ман йĕри-тавра йăлтăртатаççĕ.

Çын çук, эп пĕччен, пуртă çук, сĕм вăрман, сĕм-тĕттĕм. Тискер кайăксем тулхăраççĕ, шавлаççĕ, тискер кайăксем шăлĕсене шатлаттараççĕ.

Кашкăр куçĕсем йăлтăр-ялтăр выляççĕ. Упасем хашласа ӳхĕреççĕ.

Тигр пек тискер, пысăк тискер кайăксем улашаççĕ, харкашаççĕ, тулашаççĕ, çапăçаççĕ.

Шурлăх, ура путать, эп пĕччен, утма йывăр, ман умра çĕрĕк каскасем, пилĕк хыпаласа пăхатăп — пуртă çук.

Каскасем çумĕнче хура çĕленсем, пуслăх пек çĕленсем хăшласа, авкаланса выртаççĕ.

Çĕрĕк каскасем çинче калтасем йăшăлтатаççĕ.

Шурлăхра шапа, тем те пĕр ирсĕр япала. Ура пусма вырăн çук. Ура путать. Лăпăр-лапăр. Чĕркуççи таран шурлăхра утатăп.

Кашкăр, упа, тигр сасси, çĕленсем хăшăлтатни сĕм вăрмана çурать. Ман чĕре татăлас пек сикет, ăш-чик вилес пек хыпса çунать.

Ман пуç урлă тигрсем, кашкăрсем, çĕленсем сике-сике каçаççĕ. Тискер кайăксем пĕр-пĕрне тыта-тулаççĕ.

Тĕк-çӳç вĕçет. Пĕтĕм юн сирпĕнет.

Ниçта кайса кĕме пĕлмесĕр пĕр пысăк хыр çумне пуçа чиксе, йăпшăнса пырса хĕсĕнсе тăтăм.

«Пĕтрĕм, пĕтрĕм, пĕтрĕ пуç, халех тигрсем çураççĕ мана», — тесе пуртă хыпалатăп. Пуртă çук.

Куçĕсем юман кăвар пек хĕрелсе, хĕрсе, йăлкăшса çунаççĕ — пĕр хăрушă, пысăк тигр сике-сике пырать. Çăварне карса, шап-шурă шăлĕсемпе пĕр çынна пилĕкрен çыртса силлесе йăтса пырать.

Тигр çăварĕнчи çын кăшкăрать, çухăрать, икĕ аллинче икĕ пуртă. Тигра пуртăпа касасшăн хăлаçланать. Касма май килмест.

Эп пăхрăм та — тигр çăварĕнчи çын пирĕн Шăнчасри Макçăм йысна.

— Макçăм йысна, ывăт пĕр пурттуна! — тесе чун хавалĕпе çухăрса ятăм.

Тигр хам ума сиксе çитес хушăра Макçăм йысна пĕр пурттине ывăтрĕ. Пуртă хам ума çĕре чак! тăрăнчĕ! Пуртта тытрăм.

Шăла çыртса мĕн-пур вăйпа ывăтрăм пуртта тигр çине. Ман пуртă тигра çурмаран касса татса пĕр хыр çумне тăрăнса ларчĕ.

Макçăм йысна та тигр çамкине темле лектерсе пуртăпа касса çурчĕ. Ман ăш-чик лăшах пулчĕ.

Часрах чупса кайса хыр çумĕнчен пуртта кăларса илтĕм. Йысна патне чупса пытăм.

Йыснана çĕклесе хыр çумне илсе пырса вырттартăм. Йысна пилĕкĕнчен юн юхать.

— Тăхти, часрах пуртă вĕçне виççĕ сур, пуртта виçĕ хут пуç тавра çавăр, часрах кĕпене ухтарса пуртă çивĕчĕшпе юн юхакан вырăнсене сĕркеле, — терĕ Макçăм йысна.

Эпĕ хăвăртрах çапла турăм та Макçăм йысна пилĕкĕнчен юн юхма чарăнчĕ. Йысна хăйех хыр çумне таянса ларчĕ.

— Тăхти, ик алла икĕ пуртă тытса ик айккинелле çичшер сул, — терĕ Макçăм йысна.

Ик алла икĕ пуртă тытса ик айккинелле çичшер султăм.

Хайхи тискер кайăксем уласа, çухăрса таçта сирĕлсе пĕтрĕç. Калта, çĕлен ним те юлмарĕç.

Сĕм вăрман та пăртак уçăлчĕ. Каскасем, хырсем, аслă вăрман.

 

* * *

Икĕ пуртă ик айккинелле хутăмăр. Хыр çумĕнче ларатпăр йыснапа.

— Хырăм выçă ман, вăй пĕтнĕ, — тет Макçăм йысна.

Хырсем тăрринче пакшасем мăйăр кăшлаççĕ. Хăш-хăш мăйăр хушанкисене кăшласа пĕтермесĕрех пакшасем çĕре ӳкереççĕ.

Эпĕ çав мăйăр хушанкисене пуçтаратăп. Мăйăрсене шĕкĕлчесе илетĕп. Мăйăра пуртă тăршши çинче тепĕр пурттипе шаккаса катса тĕшшине Макçăм йыснана çитеретĕп.

Йысна мăйăр тĕшши çиет.

— Ху та çи, Тăхти, — тет йысна.

Иксĕмĕр те ката-ката мăйăр тĕшши çиетпĕр.

— Вăй кĕчĕ ĕнтĕ, — тет йысна.

Хама та вăй кĕрсех кайрĕ. Ăш-чик лăпланчĕ.

Хыр турачĕсем çинче пакшасем сиккелесе çӳреççĕ, йыснапа иксĕмĕр çине тинкерсе пăхаççĕ пакшасем.

Мăйăр çисен йыснапа иксĕмĕр те хыр çумне таянса лартăмăр. Пуртăсене хамăр ума хутăмăр.

Макçăм йыснапа сăмахлатпăр.

— Шаккăл вăрманĕ мар, Кĕшелей вăрманĕ те мар. Шаккăл, Кĕшелей вăрманĕсенче юман, çăка, хурама, вĕрене ӳсет, шĕшкĕсем пур.

— Сăр шывĕ хĕрĕнчи вăрман та кун пек мар. Атăл леш енчи çармăс вăрманĕ çак вăрман пек маар. Сăрпа Атăл таврашĕнчи вăрманта хыр, чăрăш, пилеш, çĕмĕрт, ăвăс пур.

— Ку сĕм вăрманта хырпа чăрăш пур та тата ак çак эпир курман, пĕлмен йывăçсем пур, — тет Макçăм йысна.

Чăнах та шĕшкĕ пек мар, ват юмантан та пысăк темле йывăçсем çинче пакшасем сиккелесе çав йывăç мăйăрне тата-тата кăшлаççĕ, катса çиеççĕ.

— Шаккăл, Кĕшелей, Сăр, Атăл вăрманĕсенче кунти пек тискер, хăрушă кайăксем, пысăк çĕленсем пуррине эп те илтмен. Вăл вăрмансенче кашкăр, упа, тилĕ, мулкач, мушни-кушаккайăк пур та, çапах ку вăрманти упа-кашкăр, тигр-çĕлен, калта пек тискер хăрушă мар вĕсем.

— Пăх-ха, йысна, кунта тем тери çĕрĕк каскасем ишĕлсе выртаççĕ. Каскасем çинче шурă, хура, сарă кăмпасем, чара тирки пек ывăс сарлакĕш кăмпасем. Çынтан çӳллĕ курăк — ни шурути мар, хăяхпа хăмăш мар, эпир курман курăксем. Мĕнле вăрмана килсе кĕтĕмĕр, ăçта аташса çӳретпĕр-ши? – тетĕп эпĕ йыснана.

— Хамăр çĕр-шыв мар ку — таçта ют çĕрте эпир. Ку ют вăрман — сĕм вăрман. Кунтан часрах тухасчĕ, çул тупасчĕ. Пĕр-пĕр яла тухасчĕ, айта, çул шырас, — тет йысна.

Тăтăмăр, пуртăсене хул хушшине хупрăмăр. Çĕрĕк каскасем урлă каçса пыратпăр йыснапа иксĕмĕр. Пăртак кайсан таçтан пирĕн ума чăпар кайăк хыр çумне вĕçсе ларчĕ. Темле куккук пек авăтать хăй. Хӳрине лăпсăр-лапсăр ускалать. Пирĕн çине пăхкалать.

— Мĕнле кайăк ку? — тет йысна.

Кайăк патнелле пыратпăр. Эпир хай кайăк патне çите пуçласан кайăк вĕçет те каллех пăртак аяккарах пирĕн ума вĕçсе ларать.

— Мĕн пулин пулать, атя çак кайăк хыççăн каяр, — тет йысна.

Утатпăр çак чăпар кайăк хыççăн. Эпир патнерех çитсен чăпар кайăк тата маларах йывăç çине вĕçсе ларать.

Çапла кайăк хыççăн ута-ута пĕр пĕчĕк çырма хĕрне тухрăмăр.

Чăпар кайăк çырма варне шыв хĕрне ларчĕ. Пĕшкĕне-пĕшкĕне шыв ĕçрĕ. Каллех çырма леш енне хыр кутне ларчĕ. Пире пăхкалать.

— Ăш хыпнă, атя шыв анса ĕçер, — тет йысна.

Шыв хĕрне антăмăр. Тăп-тăрă, тăрна куçĕ пек шыв чулсем çинчен шăнкăлтатса юхать.

Курăксене сирсе, ӳпне выртса шыв ĕçетпĕр йыснапа.

Шывĕ тăрă, сивĕ, тутлă, шерпет шывĕ пек. Шыв ĕçсен йысна шыв хĕрне чĕркуçленсе ларчĕ те курăк татса илсе: «Эпир ĕçмен, вырăспа майра ĕçнĕ», — тесе шыва пĕр ывăç курăк пăрахрĕ.

Çырма урлă каçрăмăр.

Чăпар кайăк куккук пек кукласа йыснапа иксĕмĕре хăй хыçĕнчен пыма чĕннĕ пек пирĕн умран йывăçсем çине лара-лара пырать.

Эпир тăрсан чăпар кайăк йывăç çине ларать. Эпир утсан вăл малалла вĕçет.

— Темле тискер вăрман ку. Ура ярса пусма канлĕ вырăн çук. Темле чăрмавлă вăрман ку, — тет йысна.

— Çапла çав, Макçăм йысна, — тетĕп эпĕ.

«Каллех çакăнта пире кашкăр-тигр-çĕлен-калта тапăнсан мĕн курас?» – тесе шикленетĕп хам ăшра.

Макçăм йысна çине пăхатăп та вăл та пит шикленет пулмалла – пурттине алпа тыткаласах пырать. Мана хăратас мар тесе кăна хăй хăранине кăларса каламасть пулмалла.

Пĕр уçланка тухрăмăр.

Хĕвел тухас пек çанталăк çутăлать.

Чăпар кайăк лайăх курăнать. Шăнкăрч майлă хăй, шăнкăрчран пысăкрах.

— Пире ыр сунакан кайăк пуль ку, — тет йысна.

— Кайăк та пурте усал мар, ырă кăмăллă кайăк та пулĕ тĕнчере, — тетĕп эпĕ.

Уçланкă тăрăхла, вăрăм. Сылтăмалла пăхрăм та — уçланкă пуçĕнче пĕр кӳлĕ, çут кӳлĕ.

Кӳлĕ тавра хăмăшлăх. Хăмăш пирĕн çĕр-шыври хăмăш пек мар — темле вăрăм, шупка симĕс. Хăмăшсем тăрринче кăвак, сарă, шурă, кĕрен чечексем. Хăмăш тăрринчи чечексем пысăк хупах çулçи пек сарăлса лараççĕ.

Кӳлĕ тавра хăмăшсем çинче темĕн тĕрлĕ вĕт кайăк çунатланса, саркаланса, шĕкĕлтетсе, чĕвĕлтетсе, хăмăшсене тая-тая юрлаççĕ.

Йыснапа иксĕмĕр уçланкă хĕрринче тăратпăр пăхса.

— Акă, Тăхти, ырă кун-çул çитрĕ, кайăксем савăнăçлă юрă юрлаççĕ, — тет йысна.

Эпĕ урапа сирсе курăк çине пăхрăм. Ешĕл курăк ăшĕнче хĕп-хĕрлĕ пиçнĕ çырла, хăмла çырлинчен те шултăра çырла.

— Макçăм йысна, çитрĕ пурнăç, чĕркуçлен, çырла çийĕпĕр, — терĕм йыснана.

Пĕшкĕнтĕм те ик çырла татса хыпрăм.

— Тăхта, тăхта, Тăхти, труках çиес мар ку çырлана. Темле кĕвĕç çырли пулĕ, вĕлерекен çырла пулĕ, — тет йысна.

Эпир çырла çинче тăнă чух чăпар кайăк пирĕн пуç çинче пуçран сăхас пек çаврăна-çаврăна вĕçет. Хăй куккук пек куклать, пире таçта ертсе каясшăн пек хăтланать.

— Йысна, ман кăмăл пăтрана пуçларĕ, — терĕм эпĕ.

Чăпар кайăк уçланкă тепĕр енчи хыр туратне ларчĕ, хӳрине сулла-сулла куклать, пире хăй хыççăн чĕннĕ пек.

— Пулмасть кунта, ырă вăрман мар ку, айта, çак чăпар кайăк хыççăнах утар, — терĕ йысна.

Каллех хайхи чăпар кайăк хыççăн утатпăр. Çĕрте йĕпе-мĕн, ура-çăпата йĕп-йĕпе, çапах утма ытла йывăр мар.

Чăпар кайăк пирĕн умран вĕçкелесе пырать. Вăрман сайрала пуçларĕ.

Ман кăмăл пăтранать, хăсас килет, ура вăй пĕтрĕ.

Макçăм йыснана хăратас мар тесе ăна ним те шарламастăп, йысна хыçĕнчен майĕпен çапах утатăп.

Тăвăлпа тайăлса ӳкнĕ пĕр пĕчĕкрех хăрăк хыр урлă каçнă чух:

— Йысна, пăртак ларса канар-ха çакăнта, темле вăй пĕтнĕ пек пулчĕ, — тетĕп йыснана.

— Юрĕ, — терĕ йысна.

Лартăмăр хыр çине.

— Ха эс, шап-шурă шуралса кайнă-çке, мĕн пулчĕ сана? – тет йысна.

— Хăсас килет, кăмăл пăтранать, ура вăй пĕтрĕ, халтан кайрăм, те çав уçланкăра çырла çини юрамарĕ, — тетĕп йыснана.

— Ăншăрт çырли пулчĕ пуль вăл. Ман çакăнта Матюк аппу аçлăк айне çĕлесе янă курăк пурччĕ, çавна чăмлаттарса пăхам-ха сана, — терĕ йысна.

Хăйĕн кĕпи çухи пырçыххине салтрĕ те аçлăк çумне çĕленĕ курăка мана хыптарчĕ.

— Чăмла-чăмла сурчăка ăша çăтса яр, курăкне ăша ан яр, — терĕ йысна.

Йысна хушнă пек хай курăка çапла чăмласан-чăмласан кăмăл пăтранми пулчĕ. Вăй кĕнĕ пек пулчĕ.

— Хăсас килмест ĕнтĕ, йысна, вăй та кĕчĕ пăртак, атя утар малалла, — терĕм йыснана.

Чăпар кайăк пирĕн умран вĕçкелесе пырать. Ун хыççăн кая-кая тепĕр шыв хĕрне тухрăмăр.

Çанталăк уяр, шыв леш енчен хĕвел тухать сарăлса.

Чăпар кайăк пирĕн умра пĕрре çаврăнса вĕçрĕ те эпир аташса çӳренĕ вăрмана каллех вĕçсе кĕрсе кайрĕ.

— Шыв хĕрне тухрăмăр ĕнтĕ. Çав шыв майăн кайсассăн пĕр-пĕр яла çитмĕпĕр-ши? — тетĕп йыснана.

— Те анаталла каяс, те тăвалла каяс? Хĕвел тухать анатран, эс калаш анаталла, хĕвел хирĕçле майлă утар эппин, — тет йысна.

Шыв хĕрри хăйăрлă, вĕт чуллă. Шывăн сылтăм енĕпе утатпăр йыснапа. Утма çăмăл, вăй та пур пек.

Çапах хул хушшине хĕстернĕ пуртăсене тыткаласа пыратпăр.

— Атăла тухакан Ĕнлет шывĕ мар-ши ку? Ав леш енче хыр-чăрăш вăрманĕ, хурăнсем те пур унта. Кайсан-кайсан юман-çăка та пулĕ-ха. Ĕнлет шывĕ пулсан Куславкка тĕлнех, Атăл хĕрне тухăпăр. Атăл урлă мăк каçаракан паромпа каçăпăр. Куславккана çитсен Петрав вырăс патне кĕрсе сĕтпе, кулачпа чей ĕçĕпĕр, — тет йысна.

— Кулачпа-сĕтпе чей ĕçес килет те пирĕн укçа пĕр пус та çук-çке-ха, — тетĕп йыснана.

— Пĕр Куславккана Петрав вырăс патне çитсен килти пекех вара, ун майри те Машук пит кăмăллă, лайăх пăхать, кулач пĕçерме ăста, Матюк аппу пекех, çынна аван пăхать, сĕтлĕ лапша та çитерекенччĕ вăл. Кавал пасарне кулач сутма пырсан Петрав вырăс ялан хамăр пата кĕрет, кулач парса хăварать, Матюк аппу ăна тинкĕле юрса çитерет, ун майрине Машука кучченеç — пăри кулач — пара-пара ярать. Петрав вырăс «тянкля дутлы» тесе тинкĕлене уйранпа сыпа-сыпа çиет вара. Куславккана çитсен аптрамăпăр, укçа-пухча кирлĕ мар вара унта, — тет йысна.

Çапла сăмахласан йыснапа иксĕмĕр те çăмăл ута пуçларăмăр. Сăмахран сăмах перкелешсе пыратпăр йыснапа шыв юхнă майăн.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн