Электронлă вулавăш

Çав тери вăрах сыпăннă Леонтин ури. Амăшĕ мĕн сиплев вĕçленичченех ывăлĕнчен уйрăлман. Тăваттăри ачана мĕнле ĕнтĕ амăшĕн ăшшисĕр, хӳттисĕр хăварăн?

Синкерпе вĕçленме пултарнă çак пулăм Леонтий пуçĕнче çырăнса юлман. Ăна вăл амăшĕ каласа панă тăрăх çеç пĕлет. Ура хуçнă хыççăн икĕ хутчен чирлени вара — пленка çинчи пек, вĕсене ниепле те асĕнчен кăларса пăрахаймасть Леонтий Андреевич.

Пин те тăхăрçĕр çитмĕл çиччĕмĕш çулччĕ ун чух. Леонтий тăххăрмĕш класра вĕренет. Тантăшĕсемпе пĕрле виçĕ çухрăмри Çăпатакасси вăтам шкулне çӳрет.

Ялĕ ку пĕчĕкскер. Çĕр кил те çук-тăр. Çавна пулах классенче вĕренекен ачисем те пăт-пат çеç. Шутласа кăларма алă пӳрнисем те çитеççĕ. Апла пулин те хăйсен патĕнче вунă класс вĕренмелли шкул уçтарма май килтернĕ вĕсем.

Тĕрĕссипе, çăпата тăвассипе историе кĕрсе юлнă халăхăн тӳпи кунта пит пулман. Пĕтĕм ĕçе Самсонова Сарра майлаштарнă теççĕ. Пĕлекенсем каланă тăрăх, качча кайман Сарра Ивановна карçинкка çыхмалли хăва пекех яштака пулнă. Бригадирта ĕçленĕ. Йăкăр-йăкăр уттине, кепе-блузкăна çеç мар, пальтона та карăнтарса тăракан тăн-тăн кăкăрĕсене ытараймасăр ун тавра вун-вун арçын хĕвĕшнĕ. Сармантейĕн сарă чăххи пек сарă хĕрарăма партин районти лидерĕсем те асăрханă. Çакăнтан пĕрре те тĕлĕнме кирлĕ мар. Коммунистсен ертӳçисем районти чирперуксене пурне те тенĕ пекех пĕлсе тăнă. "Каçхи куммушкăсен" йышне ӳстерме вĕсене пĕр-пĕр ырă мар ĕç туса çакланнă колхоз председателĕсем те пулăшнă теççĕ. Тĕрлĕ меслет тупса паллаштарнă хĕрарăм хĕрлĕ командирсен кăмăлне ларсан кăлхус хуçи лăштах сывласа янă пулать.

Саррăна ун пек шăпа тивмен, КПСС Атăлкас райкомĕн ял хуçалăх пайĕн заведующийĕ Анатолий Шилов ăна районти бригадирсен канашлăвĕнче куçланă. Уй-хир бригадирĕсем парторгсем çырса панă хутсене вуласа пĕтернĕ хыççăн Самсоновăна вăл хăйĕн кабинетне чĕнсе кĕртнĕ. Саррăн пурнăçĕ-хĕлĕ çинчен ыйтса пĕлнĕ, чей ĕçнĕ. Бригадирăн малалла вĕренес кăмăлĕ пуррине пĕлсен япшар чĕлхеллĕ Шилов çав самантрах Вăрнарти совхоз-техникума шăнкăравланă. "Анатолий Петрович, пĕтĕмпех йĕркеллĕ пулать. Кăçалах килтĕр. Агрономсен уйрăмĕнче заочно вĕренес текен йышлах мар, пĕр вырăна иккĕн-виççĕн çеç. Кĕртетпĕр", — тени трубкăн тепĕр вĕçĕнчен уççăнах илтĕнсен бригадирпа заведующи сĕтел хушшине тепĕр хут ларнă, "студент пулса тăнине" халех паллă тума тытăннă — шкапран çуталса тухнă шурă эрехе чанкки туса ĕçнĕ. Çамрăк хĕрарăмпа çамрăк арçыннăн кĕлеткисем тăрăх тепĕр авăкранах ăшă хумсем чупса кайнă. Çакă мĕнпе вĕçленме пултарасса Сарра ăнланнă, анчах та хăйне вĕренме кĕме пулăшма шантарнă çынна пĕччен тăратса хăварма васкаман. Çав вăхăтрах нумай пĕлекен, шӳтлеме ăста пуçлăха килĕштерме чĕнекен пĕрремĕш хĕлĕхсем те чунĕнче сас пама тытăннă. Шилов та тĕлĕрмен, илĕртӳллĕ кĕлетке çумне таччăнрах та таччăнрах тĕршĕннĕ. Тутасем пĕр-пĕрин патне туртăннă самантра парти райкомĕн пĕрремĕш секретарĕпе тӳррĕн калаçмалли телефон шăнкăртатса кайнă. Район пуçлăхне пĕр турткаланмасăр итлеме хăнăхнă Шилов хальхинче те хăй урлă каçайман — тăнă, трубкăна çĕкленĕ. "Анатолий Петрович, ман пата кĕрĕр-ха, сирĕнпе татса памалли ыйту пур", — тенĕ пĕрремĕш секретарь. "Халех-и? Эпĕ çынпа-ха", — теме хăю çитернĕ Шилов. "Пĕлетĕп. Иксĕр те кĕрĕр", — сăмахне вĕçлесе трубкăна хунă секретарь. "Пирĕн район пуçлăхĕн куçĕнчен никам та, нимĕн те пытарăнса юлаймасть. Вăл парти деятелĕ çеç мар, чăн-чăн чекист та" тенĕччĕ пĕр ĕçтешĕм. Чăнласах та çапла ĕнтĕ, тенĕ пăшăрхануллăн Шилов. — Атя, каяр, нумай кĕттерер мар. Эсĕ ман пата кĕнине пĕлет вăл. Каçар, Сарра Ивановна, чунсене уçса пĕтереймерĕмĕр. Апла пулин те тĕвĕленме тытăннă туслăх арканса каймастех пулĕ тетĕп. Çапла вĕт?" "Ку ĕнтĕ манран çеç мар, сирĕнтен те килет. Кам эпĕ? Бригадир, ахаль бригадир. Ман пекки районта вун-вун..." "Э-э, ун пек ан калăр. Эсир чи лайăх бригадирсенчен пĕри. Техникумран вĕренсе тухсан çунатăрсене тата та саратăр ак. Колхоз председателĕн должноçĕ те пĕчĕк пулĕ сирĕншĕн", — çапла каласа хĕрарăма ăшшăн çупăрланă Шилов. Унтан Сарра сисмелле мар паçăр питĕрнĕ алăка шăнкăлт уçнă та пĕрремĕш секретарь патне иккĕмĕш хута хăпарнă. "Анатолий Петрович, бригадирсен республикăри канашлăвне кайма эсир каллех "Броневик" хуçалăхран суйласа илнĕ. Анна Сидоровнăран Сарра Ивановна мĕнрен кая? Кăтартăвĕсем те унăннинчен япăх мар", — тенĕ район пуçлăхĕ чĕннĕ "хăнасене" сĕтел хушшине ларма сĕнсенех. "Хăвăр çапларах каланăччĕ уйăх каярах. Хуçалăх председателĕпе те канашланă тенĕччĕ, Кандидатурăна улăштарсан Александр Витальевич кӳренмĕ-и? Çапах та ахаль председатель мар, бюро членĕ", — калаçу ăçталла сулăннине тĕшмĕртнĕ ял хуçалăх пайĕн заведующийĕ. "Бюро членĕ тесе çĕнĕлĕхсене пĕлме пĕр вĕçĕмех унăн специалисчĕсене ямалла мар ĕнтĕ. Анна Сидоровна кун пек канашлу-конференцисенче пĕрре çеç мар пулнă. Вĕсенче мĕн илмеллине илсе пĕтерчĕ-тĕр ĕнтĕ. Малалла çамрăксене, Сарра Ивановна пек маттурсене çĕклемелле, çул памалла. Çакна малашнехи ĕçре шута илме ыйтатăп, Анатолий Петрович. Халĕ кайма пултаратăр. Çыру-заявкăна, Самсоновăннипе улăштарса, çĕнĕрен пичетлеттерĕр те ыранах Ял хуçалăх министерствине ярса парăр... Сарра Ивановна, эсир юлăр. Сирĕн çинчен тĕплĕнрех пĕлес килет. Çапах та çĕнĕ горизонтсем, эсир халиччен пĕлмен çĕнĕ уçлăхсем кĕтеççĕ сире. Вĕсене пĕрле уçăпăр. Пирĕн, ертӳçĕ-коммунистсен тивĕçĕ вăл сатур çынсен пултараслăхне витĕр курса тăрасси, малалла ăнтăлма çунат парасси", — бригадирăн тĕпсĕр куçĕнче пĕв яраслăн аллисене çĕкле-çĕкле, блузка тӳмисене тăпăлтарса кăларасла карăнтарнă чăнкă кăкăрсем çине йăлттин пăхса ырхаçлăн калаçнă пĕрремĕш секретарь.

Сăмахне çилпе вĕçтермен район ертӳçи "çĕнĕ горизонтсем" Сарра Ивановна валли янкăрах уçăлса кайнă. Компарти, комсомол, профсоюз организацийĕсем йĕркелекен семинарсенчен, конференцисенчен, пленумсенчен, съездсенчен Самсоновăна пĕрре те хăварман. Тĕрлĕ преми, хисеплĕ ятсемпе хисеп хучăсем, Хура тинĕс хĕрринчи курортсвнче канмалли путевкăсем те йăтăнса аннă Сарра Ивановнăн пуçĕ çине. Паллах, пĕччен канман вăл. Ун çумĕнче яланах номенклатура çыннисем хĕртĕннĕ, Сарра Ивановнăн ытарса çитермелле мар çимĕçĕсемпе рехетленнĕ. Кирек мĕнле мероприяти те çын куçĕ курман вырăнсенче тăсăлнă. Ял халăхĕ уй-хирте çич хут тар тухиччен пилĕк авнă хушăра бригадирăн селĕм пилĕкне мунча-саунăсенче авнă.

Самсонова техникум, институт дипломĕсене кĕске вăхăтрах илнĕ, район, унтан республикăн Аслă Канашĕн депутачĕ пулса тăнă. Вупшем, парти райкомĕн пĕрремĕш секретарĕ те, Шилов та, тĕп хулари чиновниксем те сарă чечек пек Саррăна вăйлă çĕкленĕ, çав вăхăтрах кĕпин аркине те çĕклесех тăнă. Хĕрарăм хирĕçлĕмен; мĕншĕн тесен илĕртӳллĕ те пылак пурнăç, чап, хисеп ура хушшинчи çырларан килнине питĕ лайăх ăнланнă. Хура çăварлă çынсем сăмах-юмах сарнă çеç унăн кăмăлне ларман. Хавха вара таврана сарăлнă та сарăлнă. Уйрăмах ялĕнчи, Çăпатакассинчи, хĕрарăмсем тем те пĕр пакăлтатнă. Хăшĕ-пĕри куçранах лаплаттарнă. Хăратса çырнă çырусем те килнĕ. Бригадирăн хапхи çине пысăк сас паллисемпе "Ĕçӳпе мар, кутупа чап çĕнсе илтĕн" тесе çырса хунă.

Тарăхăвне, чунĕнчи ыратăвне пусарас тесе Самсонова эрехпе те шăварăнса пăхнă, анчах усса пыман. Пачах тепĕр май — усал сунакансем йышлăланнă. Ялтан тухса кайма та шухăшланă вăл. Çавах та ватă амăшне пĕччен пăрахса хăварма хăю çитереймен. Канăçне çухатнă Сарра Ивановна вара Леонтисен ялне, Суккăр Наçтаç патне килнĕ теççĕ. "Хăвăн вилĕмӳпе вилместĕн. Ятна-шывна япăхпа асăнса ан пурăнччăр тесен ял çыннисем валли ырă ĕç туса хăвар. Вăл килес ăрусемшĕн те кирлĕ пултăр... Тарăн куçусен тĕпсĕрлĕхĕнче сана сума суса пурăннине куратăп", — тенĕ пулать ăна юмăç. Тĕрĕссипе каласан, Сарра Ивановна Çăпатакассисемшĕн ырă ĕçсем туман мар-ха ĕнтĕ. Калăпăр, вăл ертсе пыракан бригада социализмла ăмăртура темиçе хутчен те çĕнтернĕ, куçса çӳрекен Хĕрлĕ ялава тивĕçнĕ. Мĕн çав, савăнăç кӳмен ку ялав, Самсоновăна хисеплессине те ӳстермен. Сăлтавне каласа тăмăпăр, ăна пурте пĕлнĕ. Çапах та нумай-нумай çуллăха хăйĕн ятне ырăпа асăнса пурăнмалли, ялти кашни çемьене пырса тивмелли ĕç шутласа кăларнах вăл — райкомри, обкомри юлташĕсем пулăшнипе Çăпатакассинче вăтам шкул уçтарнă. Икĕ хутлă çĕнĕ шкул çуртне Самсонова депутат çине тăнипе тунă. Çапла вара ку таврашри вун пилĕк ялти яшпа хĕр тăххăрмĕшпе вуннăмĕш классенче ăс пухма Çăпатакассине çӳреме тытăннă. Кӳршĕри пысăк ялсене шăнман пăр çине лартса хăварнипе танах пулнă ку. Сарра Ивановна пĕр самантрах Çăпатакассин чăн-чăн патриочĕ пулса тăнă. Вăл асса-тĕссе пурăннă çулсене урăхран никам та аса илмен.

Сарра нумай пурăнайман. Вăтам шкул ĕçлеме тытăннă çулах хĕне кайса вилнĕ. Çынсем тĕп пульницари тухтăрсен пĕтĕмлетĕвне мар, "бригадира наркăмăш парса чирлеттернĕ" текен сас-хурана ытларах ĕненнĕ. "Сарра Ивановнăна кĕрхи ĕçсене вĕçленĕ ятпа йĕркеленĕ банкетра КПСС райкомĕн ял хуçалăх пăйĕн заведующийĕн Анатолий Шиловăн мăшăрĕ наркăмăш янă хĕрлĕ эрех ĕçтернĕ" текен сăмах та çӳренĕ халăхра. Уççи-хуппи тупăнман, райкомрисем те ăна тĕпчеттересшĕн çунман.

ВДНХри выставкăра кĕмĕл медале тивĕçнĕ бригадира, районти Хĕрарăмсен канашĕн председательне, Чăваш АССРĕн Аслă Канашĕн депутатне, Чăваш АССРĕн ял хуçалăхăн тава тивĕçлĕ ĕçченне тата нумай-нумай наградăна тивĕçнĕ Сарра Ивановна Самсонова коммунисткăна юлашки çула ăсатма пĕтĕм Çăпатакасси тухнă. Районтан, тĕп хуларан çеç никамах та пулман. Йĕксĕксем ĕнтĕ, хăравçăсем. Урăхла мĕнле калайăн. Ленин вара пĕрре те шикленмен. Кисловодскра каннă вăхăтра вилнĕ еркĕнне, Инесса Арманда, Мускаври Хĕрлĕ площадьре пытарма ирĕк панă çеç мар, унăн тупăкĕ хыççăн куççуль кăларсах утнă, вил тăприйĕ çине чаплă чечек кăшăлĕ хунă. Сăмах май, Инесса Арманд та хăйĕн вилĕмĕпе вилмен теççĕ. Уçăмлатман ку синкерте те историксемпе тĕпчевçĕсем хĕрарăм факторне чи мала кăлараççĕ...

Çăпатакассисем Самсонова Сарра çинчен кĕнеке çырма хатĕрленнине шута илсе, ун пирки текех чарăнса тăмăпăр. Çакна çеç аса илтерем: вăл тутарнă шкула Леонтипе тантăшĕсем кунсерен танккаççĕ, Ура айĕнче юпа уйăхĕн тачка пылчăкĕ лăчăртатать, çан-çурăма шăнтса ямалла йĕпе юр тăкăнать, йĕпхӳ вĕтĕртетет.

Кĕлетки йывăрланнине, вăйĕ чакса пынине, тарăннăн сывланă чухне пӳре тĕлĕнче чике-чике кайнине колхозăн пайласа панă кăшманне йĕпе-сапаллă çанталăкра кăларнă çул çинчен иртсе буртсене хума тиесе ăсатнă кунсенчех туйнăччĕ Леонтий. Ара, пĕшкĕнсе ĕçленĕ чух пилĕкĕ çап-çараланатчĕ. Çакна çеç шыраса çӳрекен чир вара çулăхмасăр иртмен — тымарне янă. Апат анмасть, пĕр стакан чей ĕçнипех кун кунлать пулсан та Леонтий шкула çӳреме пăрахмарĕ, вăй-халĕ хухса пыни вăхăтлăха кăна тесе шухăшларĕ. Эрне иртнĕ хыççăн Леонтий тĕп сакайĕнчи çĕр улми калчи пек шурса кайнине килĕнче асăрхарĕç.

— Леонтий, пульницана кайса кил-ха, кайса кил. Веç шурса кайрăн вĕт, пит-куçунта сăну юлмарĕ. Эмел çырса парĕç. Тен, укол та тумалла тейĕç, — терĕ хистевлĕн амăшĕ.

— Юрĕ, анне, юрĕ, — хирĕçлемерĕ Леонтий. — Ыран кайса килĕп, — терĕ.

Чирĕ пусахласах пынипе клуба-мĕне кĕçĕр тухса çӳрес темерĕ каччă. Каçхи апат пекки тукаларĕ те — кравачĕ çине тӳнчĕ. Тӳнчĕ те урăх тăраймарĕ: ир енне ăна колхоз автобусĕпе район пульницине илсе кайрĕç.

Кун хыççăн кун иртет. Кăнтăрла та, çĕрле те укол тăваççĕ: талăкра сакăр хутчен. Каччăн купарчи йĕнерчĕк кĕççи евĕр хытса ларчĕ: шприц йĕппи те хăйăлтатса кĕрет. Çапла йĕплеме тытăннăранпа уйăх çитрĕ, анчах та самайланнине вуçех те туймарĕ-ха Леонтий. Пачах тепĕр май — начарланнăçемĕн начарланса пырать.

— Фашистсен концлагерĕнчи çынсем те ман пек ырхан пулман пулĕ. Кĕлеткемре шăмăпа тире çеç туятăп. Ытти юхса тухнă тейĕн... Пурăнас кунăмсем те шутлă çеç юлнă-тăр, — терĕ шала кайнă сасăпа Леонтий, черетлĕ укол тума кĕнĕ сестрана куçран тинкерсе.

— Çамрăк пуçпа çапла сăмахлани килĕшӳллĕ мар. Пĕтĕмпех йĕркеллĕ пулĕ сирĕн, пĕтĕмпех ырри çинчен шухăшлăр, — хавхалантарчĕ хĕр-сестра.

Кăнтăрла тĕлнелле Леонтие процедурăсен пӳлĕмне чĕнтерчĕç. Пӳре тĕлĕнче пӳр пуçтарăннă пуль тесе вăрăм йĕппе чиксе тĕрĕслерĕç. Çук, нимĕн те тухмарĕ. "Уйăх иртрĕ ĕнтĕ, кусем мана мĕнрен сиплемеллине те пĕлсе çитеймерĕç пулмалла", — йывăррăн сывласа шухăшларĕ Михайлов. Вара чăтаймарĕ, хăйне сиплекен тухтăра пат! татса каларĕ:

— Фаина Поликарповна, Шупашкар больницине илсе кайăр-ха, тархасшăн. Унтисем, тен, май килтерĕç мана сыватма... Самайланасса кĕте-кĕте чăтăм пĕтрĕ, ура çине тăрас шанчăк та сӳнчĕ...

— Тĕрĕс мар калаçатăр, Михайлов. Шанчăка нихăçан та çухатмалла мар. Кун пек шухăшсемпе аташса выртсан хăвăра çеç йывăрлататăр. Ыран Шупашкартан паллă тухтăр килет. Вăл пăхнă хыççăн курăнĕ вара сире Шупашкара илсе каймаллипе каймалла марри, — республика пульницин врачĕ килни пĕрре те савăк кӳмен пек каласа хучĕ Фаина Крысина. Çакна хăй те сисрĕ-ши — куçне ăшăлăх паллисем кăларкаларĕ, тутине услам çу сĕркелерĕ. Анчах та вĕсем каччăн чунне ăшăтаймарĕç, лăпкăлăх кӳреймерĕç.

Вăтам пӳллĕ, вичкĕн куçлă, çăра сухалне кĕске те тикĕс кастарнă республика пульницин тухтăрĕ Атăлкас районĕн тĕп пульницине вунпĕр тĕлнелле çитрĕ. Тепĕр сехетренех вара Леонтие процедурăсен пӳлĕмне илсе кайрĕç, пĕтĕм тумтирне хывса простынь сарнă кушетка çине выртма хушрĕç. Каччă ырханланса çитнĕ çара кĕлеткине кушетка çине тăсса хучĕ. Врачсем те нумай кĕттермерĕç — пӳлĕме шурă халат тăхăннă виçĕ арçынпа тăватă хĕрарăм кĕчĕç. "Консилиумра" арçынсем çеç пуласса кĕтнĕ Леонтий аванмарланса кайрĕ. Хырăмĕ çине çаврăнса выртас патнех çитрĕ. Шĕкĕр Турра, сухаллă тухтăр вăхăтра çăлчĕ, мĕн канăçсăрлантарни пирки ыйта-ыйта пĕлме тытăнчĕ. Кăкăрăн, хырăмăн, çурăмăн кашни тăваткал сантиметрне тенĕ пекех аллисемпе пуса-пуса, урасене хуçлаттара-хуçлаттара тĕпчерĕ, мĕнле сывланине итлерĕ. Çур сехет ытла çапла хуçкалантарнă хыççăн тухтăр тӳрленсе тăчĕ, каччă çине пăхса йăл-л! кулчĕ. "Маттур. Çамрăк организм çĕнтернĕ... Палатăна таврăнма пултаратăн", — терĕ. Вара пурте терапи уйрăмĕн заведующийĕн кабинетне кайрĕç. Леонтий те вăшăл-вашăл тумланчĕ, кăритура тухрĕ. Заведующи пӳлĕмĕн тачă хупăнман алăкĕнчен Шупашкар тухтăрĕн сасси уçăмлăнах илтĕнет: "Мĕне кĕтсе пурăннă, хулана мĕншĕн илсе пымарăр?!" Лешсем чĕнмеççĕ пулмалла — шăп. "Латнă çамрăк та, организмĕ вăйлă та — чире çĕнтернĕ. Ват çын пулнă тăк вĕлерсе пăрахаттăрччĕ вĕт!" тенине илтсен каччă палатăна тăврăнчĕ.

Сухаллă врач кайнă хыççăн урăхла эмелсем пачĕç. Урăхла эмелсемпе хатĕрленĕ шĕвексемпе уколсем турĕç. Самайланчĕ çапла, çывалчĕ Леонтий.

Тепĕр çирĕм çултан, пин те тăхăр çĕр тăхăр вун çиччĕмĕш çулта, чирлесен "хвершăлсем" тата та вирлĕрех шар кăтартрĕç Михайлова.

Ун чухне вăл Шупашкарта пурăнатчĕ ĕнтĕ, литература журналĕнче ĕçлетчĕ. Хулана куçса кайнă чух амăшĕ ăна Суккăр Наçтаç вăтăр çул каялла мĕн каланисене тĕпĕ-йĕрĕпе уçса пачĕ. Çавна май асăрханарах, упрануллăрах пурăнмаллине аса илтерчĕ. Леонтий çапла турĕ те — амăшĕ пилленине çирĕп тытса пычĕ. Анчах та, тĕлĕнмелле те, тăххăрмĕш класра чухне чирленĕ хыççăн тепĕр çирĕм çултан, юмăç каланă пекех, Леонтий каллех пульницана лекрĕ. Хальхинче ăна сăмса ăшĕ шыçни, — вырăсла ăна "гайморит" теççĕ-ха, — кĕтмен çĕртен тӳплеттерчĕ. Леонтий участок пульницинче пуçне рентген пайăркисемпе ӳкерттерчĕ. Сăмсан икĕ енче те, тата çамкара, куç харшинчен кăшт çӳлерех, пӳр пуррине курсан журналиста пульницара выртсах çипленме направлени пачĕç.