Электронлă вулавăш

«Ялти 198 çынран 15 çулхи арçын ача çеç çăлăннă...»

(Акт)

...Ял парăнмарĕ. Нимĕç фашисчĕсем кĕнĕрен вара çулталăк та ытла иртрĕ, вĕсем кашни кашни сехетре тенĕ пекех хăрушă та тискер ĕçсем турĕç, темĕн тĕрлĕ приказсем кăларса, халăха тăтăшах хăратса тăчĕç, анчах та ял пурĕпĕрех парăнмарĕ. Совет çыннисем ютран килнĕ кăвак симĕс шинеллĕ хурахсенчем хăраса ӳкмерĕç, вĕсен умĕнче пуçĕсене таймарĕç, темĕнле хĕн-хур тӳсмелле пулсан та, ирĕклĕх сывлăшĕ вĕсен кăкрисенчен тухса сирĕлмерĕ, тăшмана нихçан та парăнас çук кăмăлĕ пĕтсе лармарĕ.

Ĕнтĕ темиçе хутчен те яла карательсен отрячĕсем пыра-пыра çаратса тухрĕç. Кашни пымассеренех кама та пулин е вĕлерсе, е ним пĕлми пуличчен хĕнесе хăварчĕç, е тытса кайрĕç. Тытса кайнисенчен пĕри те каялла таврăнмарĕ,— чылай вăхăт иртсен тин вара вĕсене хулари тĕрме хыçĕнче персе пăрахни е çыннисем асапне тӳсеймесĕр вилни çинчен хыпар килсе çитрĕ.

Ку та хăратаймарĕ. Малтанхи пекех, ял çыннисем çывăхри вăрмансенчи партизансемпе куллен çыхăну тытса тăчĕç, вĕсене мĕнпе май килнĕ — çавăнпа пулăшрĕç, партизансем хăйсем пырса тухсан, çăткăн тăшмансенчен пытарса усранă апат-çимĕçсене парса ячĕç.

Урăхла пулма та пултарайман çав. Кашни килтен, кашни çемьерен тенĕ пекех кам та пулин партизанра çӳренĕ. Килтисем урлă вĕсем тăшмансен кашни утăмнех пĕлсе тăнă. Çавна пула партизансем фашистсене пачах та кĕтмен çĕртен, сасартăк, çĕр айĕнчен сиксе тухнă пек тухса çапа-çапа, питĕ пысăк сиен кӳнĕ. Пĕринче колхозниксен тыррине çаратса кайма тиенĕ обоза тапăнса туртса илнĕ, тепринче çамрăксене Германие каторгăна илсе кайма пынă «уполномоченнăйсене» тытса çавăнтах пĕтерсе тăкнă, виççĕмĕшĕнче — яла халь çеç пынă çĕнĕ коменданта, ăшă вырăнĕ çинченех сĕтĕрсе тухса, ял хыçĕнче персе пăрахнă.

Пит те хăюллă, тĕлĕнмелле паттăр пулнă кунти партизансем. Çамрăккисем час-часах, каçхине яла пырса, урам тăрăх купăспа юрласа иртме те шикленмен. Хăйсем хăраманнине, усал тăшмана нихçан та парăнас çуккине, ăна хамăрăн Тăван çĕршывра пурăнма парас çуккине палăртса, фашистсенчен çав тери тăрăхласа юрланă вĕсем. Иксĕлми вăй, никам сӳнтерейми çулăмлă хастарлăх янăранă вĕсен вичкĕн юррисенче...

Нимĕçсем ку яла «партизансен йăви» теме тытăннă. Каярахпа вĕсем унта пыма та хăракан пулса çитнĕ. Вăхăтран вăхăта çеç кунта отрядсем пырса юлашки выльăхсене, чăх-чĕппе хур-кăвакала, çĕр айĕнчен чавса кăларнă тырпулсене сăптăрса тухнă. Анчах та ку ялта çĕр каçма нихçан та юлман, — мĕн май килнине çаратнă та çийĕнчех каялла тухса кайнă.

— Лос, лос! Хăвăртрах! — васкатнă пĕрне-пĕри.

Пуринчен ытла Гитлер хурахĕсене ял хыçĕнчи вăрман хăратнă. Пысăк пулнă вăл вăрман — çӳллĕ, çăра, тĕттĕм, çын пĕр ик çĕр метр шалалла чупса кĕрсенех, ăна кунта никам та тупма пултарайман. Ку вăрмана пырса кĕме фашистсем пĕрре те хăяйман. Яла çаратма-çĕмĕрме пырсан, пĕрисем пӳртсемпе кĕлетсенче, нӳхрепсенче ухтарса çӳренĕ, теприсем, çав вăрман еннелле шултра калибрлă пулеметсем лартса, унтан партизансем сиксе тухасран сыхласа тăнă. Варă яланах шикленет вăл!

Анчах капла туни те пулăшман фашистсене. Пĕринче, вĕсен отрячĕ яла пырса кĕрсен, ял çыннисем ун çинчен партизансене питĕ хăвăрт систерме ĕлкĕрнĕ те, лешсем вара, вăрмантан вăрттăн çулсемпе тухса, тăшмана сасартăк хыçалтан, пачах кĕтмен çĕртен, пырса тапăннă. Кĕске кăна çапăçу хыççăн фашистсем ялта çаратса тултарнă пурлăха çеç мар, хăйсен лашисене те, хёçпăшалĕсене те пăраха-пăраха тарнă. Вăтăр ытла тăшман салтакĕ партизансен аллине тыткăна лекнĕ.

Çакăн хыççăн яла пĕр-икĕ уйăх хушши нимĕç шăрши те пырса кĕмен.

Пурте лăпланнă пек пулнă. Ял пурнăçĕ вăрçăчченхи майлах шуса пынă. Нимĕçсем çĕре килĕрен валеçме хушнă, анчах та ял çыннисем пурпĕрех ĕлĕкхи пек колхозпа ĕçленĕ; нимĕçсем староста уйăрса лартнă пулнă, анчах лешĕ Совет влаçне юратакан çын пулнă та колхоз председателĕ вырăнне пулса ĕçленĕ, колхозниксене хăйсен пурлăхне фашистсем çаратасран тĕплĕрех пытарма вĕрентнĕ. Партизансем кăнтăр кунĕнчех пыра-пыра кайнă, вĕсем ял çыннисем хушшинче совет хаçачĕсене салатнă, Хĕрлĕ Çар çĕнтерĕвĕсем çинчен çĕнĕрен те çĕнĕ хыпар пĕлтерсе хаваслантарнă.

— Часах хăтăлатпăр ĕнтĕ Гитлер йыттисенчен, — тенĕ вĕсем. — Совет полкĕсем кулленех хĕвеланăçнелле килеççĕ! Инçе мар вĕсем!..

Çынсен чĕрисенче çак хăрушла пусмăрпа мăшкăлтан çăлăнса тухас шанчăк ӳссе, çирĕпленсе пынă, çамрăксем тулли кăкăрпах совет юррисене юрланă...

Фашистсем унта та кунта калама çук тискер ĕçсем туни, çаратни, çĕмĕрни, вĕлерни, çунтарни çинчен куллен илтĕнекен хыпарсем çеç асăрханарах пурăнтарнă. Ял варринчи кивĕ чиркӳ тăрринче кунĕн-çĕрĕнех икĕ-виçĕ çын хуралласа тăнă. Хăш енчен те пулин нимĕçсем çывхарнине курсанах, вĕсен, чан вырăнне çакнă пушă снаряд стаканĕсене çапса, пĕтĕм яла систермелле пулнă. Карательсем ытла тăрук пырса кĕресрен уй хапхи хыçĕнче кашни каçах пĕренесемпе хăмасенчен, кивĕ сӳресенчен чăрмавсем туса лартнă, унта та кунта шăтăксемпе канавсем чавса пĕтернĕ. Çĕрле урамсем тăрăх патрульсем çӳренĕ.

— Утрав çинчи пекех пурăнатпăр, тупата! — тесе калаçнă ял çыннисем пĕр-пĕрин хушшинче. — Йĕри-тавра тăшман асать, анчах эпир парăнмастпăр-ха, пурăнатпăр... Тен, Хĕрлĕ Çар хамăр пата килсе тухичченех çапла тытăнса тăма пултарăпăр?..

Ку ĕнтĕ пурне те çав тери çĕклентерсе вăй паракан ĕмĕт пулнă, анчах та вăл ытла нумаях пырайман çав, унăн сасартăк татăлмалла пулнă...

II

...Вăл кун чиркӳ тăрринчи хуралта вун пилĕк çулхи Ванюшка Долбинпа унăн улттăмĕш класра вĕреннĕ чухнехи тусĕ Илька Кузин тăнă. Çанталăк калама çук аван пулнă — июль уйăхĕнче хĕвел пит те пархатарлăн пăхса тăрать вĕт-ха, — таврара пур ӳсен-тăран та илемлĕн ешернĕ, чиркӳ пахчинче кайăксем чĕвĕлтетнĕ.

Питĕ лăпкă, шăп пулнă ĕнтĕ таврара, çав тери! Яла фашист таврашĕсем тахçантан вăрах хăйсен сăмсисене те килсе кăтартман пирки ачасем халь вĕсем çинчен шухăшламан та. Ытахальрен тенĕ пек, сайра хутра çеç вĕсем хăйсен ялне виçĕ енчен пырса кĕрекен çулсем çине пăхкаласа илнĕ. Çулĕсем çинче пĕр чĕрчун та курăнман, икĕ еннипе ӳссе ларнă çӳллĕ мăян çеç вăраххăн хумханкаланă.

Малтан, поста тăрсанах, туссен калаçкаламаллисем тупăнкаларĕç, — вĕсем пĕр-пĕрне хăйсем çак кунсенче унта-кунта илтнĕ хыпарсене пĕлтерчĕç.

— Михайловка станцийĕ патĕнче пирĕннисем каллех нимĕçсен поездне çырмана сиктернĕ, — терĕ Илька. — Утмăл вакун турпас пулса выртнă.

— Кам каларĕ?

— Ĕнер каçхине вăрмантан пичче килсе кайрĕ...

— Тур патăр, — терĕ Ванюшка хăй аслашшĕ сăмахĕпе. — Хăçан пулнă вăл?

— Виçĕмкун.

— Ĕнер мĕн пулнине пĕлетĕн-и тата?

— Пĕлместĕп.

— Пурнăçран юлатăн апла. Нимĕçсен Михайловка станцинчи склачĕсем пĕри те юлман вĕт!

— Кам каларĕ?

— Кĕçĕр кукка килсе кайрĕ.

— Хăçан аркатнă тет?

— Ĕнер каç. Хамăр самолетсем килсе тĕпĕртеттернĕ. Пĕр сехет хушши вĕçрĕç тет станци çинче, сахалтан та пĕр çĕр бомба пăрахрĕç пулĕ тет. Склачĕсем çĕрĕпех çуннă тет.

— Ай-яй, ăшă пулчĕ пуль! — кулса илчĕ Илька хаваслăн.

— Мĕн каласси пур!..

— «Немуйсем» пушшех ураççĕ ĕнтĕ.

— Ахаль те кашкăрсем пекех хăтланаççĕ-ха. Абрамовкăра, ав, ыйткаласа çӳрекен икĕ пĕчĕк хĕрачана çакса хунă; тет. Сăлтавсăр-мĕнсĕрех. Партизансен раздчикĕсем пек туйăннă, тет, вĕсем пĕр фрицне. Тытнă çакнă вара.

— Эх, тискерсем!..

— Эпир çеç çак кĕтесре хăтăлкаласа пурăнатпăр.

— Партизансем-çке... Вăрман çывăх тата пирĕн. Çав çăлать.

— Çапах та пĕрре-пĕрре килсе тухаççех-ха вĕсем пирĕн пата. Пĕркунне ĕнселесе янине манас çук вĕсем. Эпĕ ун чухне те хыççăнах йăтăнса килеççĕ пуль тенĕччĕ те — темĕнле иртсе кайрĕ...

Ванюшка каллех чиркӳ тăрринчен аялалла, ял тавра сарăлса выртакан ула-чăла хирсем çине, кăвакрах сарă хăюсем евĕрлĕ курăнакан çулсем çине, пăхса илчĕ.

— Сыхă пулас пулать. Халь фрицсем хăйсен умĕнче ытларах айăпа кĕнĕ ялсене — ку ĕнтĕ, хирĕç тăраканиисене — тĕпĕ-йĕрĕпех, ним юлмиччен çунтарса яма тытăннă, тет.

— Урăххине ан кĕт ĕнтĕ вĕсенчен... — тарăннăн сывласа илчĕ Илька. — Эх, хăçан хăтăлăпăр-ши ку хурасенчен!.. Çав тери чĕре ыратать. Тепĕр çур çул е çулталăк хушши вĕсен пусмăрĕнче пурăнма тӳр килсен, тупата, тӳсейрес çук...

— Ан кулян, кĕтмелли ытла нумай юлмарĕ ĕнтĕ, — лăплантарма тăрăшрĕ ăна Ванюшка. — Акă, вуласа пах-ха çакна...

— Вăл кĕсйинчен тирпейлĕ хутлатса хунă хут татки каларса тыттарчĕ.

«Вести с Советской Родины», — вуларĕ те Илька вăраххăн тусĕ çине тĕлĕнерех пăхрĕ: —Ăçтан тупрăн?

— Кукка парса хăварчĕ. Пĕтĕмпех вуласа тух, унта пурин çинчен те питĕ лайăх каласа панă...

Илька каçса кайсах вулама тытăнчĕ. Листовкăна нуланăçемĕн унăн сăнĕ савăнăçлăн çутăлса пычĕ, куçĕсем ялкăшма тытăнчĕç.

Сывлăх енчен Илька имшерккерех ача. Унăн ашшĕне фашистсем персе пăрахнă, амăшĕ нумаях пулмасть килте чирлесе вилнĕ. Халь вăл питĕ хуйхăрса, салхуланса çӳрет.

— Совет влаçĕ таврăнсанах аптрамăттăм та-ха, — тет вăл, — сывлăха та тӳрлетĕттĕм, вĕренме те кайăттăм, çын пулнă пулăттăм...

Анчах халĕ ун умĕнче, ытти пур ачасенни пекех, ниçталла каймалли çул та пулман. Малашне мĕн тăвассине те пĕлмен вăл. Унăн кăмăлĕ хуçăлнăçемĕн хуçăлса пынă. Ванюшка ăна питĕ хĕрхеннĕ, вăл ăна пур чухне те йăпатма, унăн кăмăлне яланах мĕнле те пулин çĕклентерме тăрăшнă.

— Кĕçех Хĕрлĕ Çар кĕрлеттерсе çитет акă, — тенĕ Ванюшка, — ун чухне пĕтĕмпех улшăнать, пурнăç çăмăлланать, çимелли те пулать, больницăсем те уçăлаççĕ... Сывалатăн эсĕ, каллех шкула çӳреме пуçлатпăр... Чăтас пулать ĕнтĕ унччен!

Халĕ те, Илька кăмăлне çĕклес шутпах, вăл ăна совет самолечĕсем килсе пăрахнă листовка тыттарчĕ. Листовкăна вуласа тухни чăнах та çĕклентерчĕ чирлĕ ачана.

— Аван! — терĕ вăл, Ванюшка çине темĕнле ырă та ăшă куçĕсемпе пăхса. — Çав тери аван!.. Пирĕннисем фашистсене Сталинград патĕнче темĕн чухлех пĕтернĕ иккен! Халь те кулленех çĕмĕреççĕ вĕсене, э? Хĕçпăшал та йышлансах пырать иккен пирĕн...

— Каларăм вĕт сана, ик-виçĕ уйăхран пирĕннисем кунта пулаççĕ тесе.

— Хăвăртрах килччĕрччĕ, — каллех ассăн сывласа илчĕ Илька. — Курасчĕ вăл телейлĕ куна... Епле пулсан та курасчĕ!

— Куратпăр! — терĕ Ванюшка татăклăн. — Шансах тăр. Епле телейлĕ пурнăçпа пурăнăпăр-ха акă эпир санпа, ытармалла мар пулĕ!..

Илька чĕнмерĕ. Вăл çав пулас телейлĕ пурнăç çинчен ĕмĕтленсе шухăша кайса ларчĕ... Чылайранпа тин хуллен кăна сăмах хушрĕ:

— Пĕлетĕн-и, Ванюшка... — терĕ вăл, — юлашки вăхăтра эпĕ час-часах тĕлĕкре хамăрăн салтаксене, красноармеецсене, куратăп. Вĕсем пирĕн патра пĕр фашист та хăварман, пурне те хăваласа янă пек... Пĕррехинче тата хамăрăн аманнă офицера куртăм. Астăватăн-и, пирĕннисем кунтан чакса кайнă чух пирĕн патра пĕр вуникĕ боец çĕр выртрĕç? Вĕсен командирĕ хытă уксахлатчĕ, унăн ури аманнăччĕ... Ирхине, тухса каяс умĕн, вăл пире иксĕмере: «Ытлашши ан кулянăр, ачасем, эпир таврăнатпăр-ха!» — терĕ. Асăнмалăх мана хĕрлĕ çăлтăр парса хăварчĕ... Халĕ çав офицер пирĕн пата чăнах та килнĕ пек куртăм. Çав тери савăннипе вăрансах кайрăм! Унтан тата тепĕр хут курăнчĕ вăл мана... Мĕншĕн-ши вăл, э?

— Çавна та чухлаймастăн-и? — тĕлĕнерех пăхрĕ ун çине Ванюшка.

— Пĕлместĕп çав... — терĕ Илька.

— Мĕншĕн тесен эпир хамăрăн салтаксем çинчен пĕрмаях шухăщлатпăр, вĕсене пĕрмай кĕтетпĕр.

— Тĕрĕс... — килĕшрĕ те Илька кăмăлĕ тулнипе çăмăллăн сывласа илчĕ. — Чăнах та çавăнпа пулĕ вăл.

Пĕр хушă вĕсем нимĕн те чĕнмерĕç.,. Кашни хăйĕн шухăшне шухăшларĕ. Чĕрисем хавассăн тапрĕç вĕсен. Çутă, савăнăçлă ĕмĕтсем çуралчĕç...

Анчах вăхăт нумай та иртмерĕ — туссем сасартăк самолет моторĕсем хаяррăн кĕрленĕ сасса илтрĕç. Таçта инçетре те мар кĕрлерĕç вĕсем, çитменнине, çывхарнăçемĕн çывхарса килчĕç...

Ванюшкăпа Илька иккĕшĕ те, чиркӳ чанĕсем çакăнса тăнă вырăнтан пуçĕсене тулалла кăларса, пĕлĕтелле, унталла та, кунталла пăхма тытăнчĕç. Ял çине икĕ «фокке-вульф» — разведка тăвакан самолетсем — вĕçсе килнĕ иккен. Вĕсем, пĕрре кунталла, тепре лерелле чăмса, урамсем çийĕпе çăхансем пек явăнса çӳреме тапратрĕç...

— Мĕне пĕлтерет ку? —хăраса ыйтрĕ Илька.

— Ку ырра мар, тусăм, — терĕ те Ванюшка тутине çыртса лартрĕ. — Тем тесен те ырра мар...

Ванюшка çапла калама ĕлкĕрчĕ çеç, сывлăша тăруках самолет çинчен пăрахнă бомба шăхăрнă хăрушла сасă çурса кайрĕ. Самантран бомби, таçта, ял вĕçне ӳксе, хыттăн шартлатса çурăлчĕ. Тепĕр самолечĕ çав хушăра тури урам тăрăх пулеметран вăрăммăн персе илчĕ:

— Рррр... Та-та-та... та-та-та...

— Каларăм килеççĕ тесе! — чышкисене чăмăртарĕ Нанюшка. — Çитрĕç вĕт, яла пĕтереççĕ халь!..

— Мĕн тăвăпăр ĕнтĕ? Сигнал парар мар-и? — васкавлăн ыйтрĕ Илька. — Тен, хамăр та анса каяр кунтан?

— Ан сӳпĕлтет, — терĕ ăна хирĕç Ванюшка, çаплах самолетсем ял çинче каллĕ-маллĕ ярăнса çӳренине сăнаса. — Бомба ӳкни ахаль те сигнал пулчĕ ĕнтĕ. Эпир постра тăратпăр. Постран пăрахса кайма юрамасть. Вырăнĕ те шанчăклăрах кунта.

— Мĕнрен шанчăклă? — çаплах лăпланса çитеймерĕ Илька. — Чиркӳ вăл — пит лайăх мишень вĕт...

— Калаçатăн кирлĕ мара, — аллипе сулчĕ Ванюшка. — Çĕр бомба пăрахсан та тӳррĕн лектереймеççĕ вĕсем пире. Пăх-ха, ав пĕри бомбине ял çине пăрахас тесех пăрахрĕ, анчах вăл ав ăçта кайса хаплатрĕ... Пульăран ан хăра, пурĕпĕр купола шăтараймасть, осколкăран та хăрушă мар. Меллĕ вырăнта эпир, — Ванюшка çакна пĕр пăлханмасăр, лăпкăн каларĕ.

Ял çийĕнче вут-хĕм сапакан самолетсем мар, ахаль кайăксем çеç вĕçсе çӳренине сăнаса тăнă пек тыткаларĕ вăл хăйне хăй. Сăнĕ çеç кăшт улшăнчĕ унăн. Тусĕ хăраманни тата вăл çав тери ĕненмелле калани Илькăна та самаях лăплантарчĕ. Вăл та халь «фокке-вульфсем» каллĕ-маллĕ чăмкаласа çӳрени çине хăраса мар, интересленсе çеç пăхса тăчĕ.

— Вут хыптаракан бомбăсем ан пăрахчăр, шуйттансем, — терĕ Ванюшка, пĕр самолечĕ вăрман тĕлне çитсе каялла çаврăннине кура. — Çунтарса яраççĕ вара яла...

— Шанма çук...

Самолетсем тек бомба пăрахмарĕç, пулеметран та пемерĕç. Хăйсене валли пĕр-пĕр шăл çемми чĕрчун тупса, сасартăк тапăнма хатĕрленнĕ караппăлсем евĕр çеç явăнса çӳрерĕç. Анчах та вĕсен куçĕ тĕлне çын-мĕн курăнмарĕ ĕнтĕ. Ял çыннисем йăпăр-япăрах нӳхрепсене, подвалсене, ятарласа тунă блиндажсене пытанса пĕтрĕç.

Тĕрĕссипе, фашистсене çав кирлĕ пулнă та...

Сывлăшри хура хĕреслĕ хурçă çăхансене сăнанă хушăрах Ванюшка хирелле пăхса илчĕ те сасартăк хытнă пек пулса тăчĕ.

— Куратăн-и?! — терĕ вăл, Илькăна хулĕнчен çавăрса тытса.

— Пĕтрĕмĕр... — пăшăлтатса илчĕ Илька.

Ялалла унтан та кунтан юланутсем сиктерсе пынă. Вĕсем хыççăн сарă тĕтĕм пек тусан мăкăрланса хăпарнă. Паллах, вĕсем нимĕç салтакĕсем пулнă. Кам пултăр ĕнтĕ урăх?

— Çап! Часрах çап, сигнал пар! — кăшкăрса ячĕ Илька.

Ванюшка чан каштинчен çакнă пысăк снаряд стаканĕсене тимĕр туяпа çапма тытăнчĕ. Пĕтĕм вăйпа, васкаса, капланса килекен хăрушлăх çинчен пурте илтчĕр тесе çапрĕ.

— Чан-чан-чан!.. Чан-чан-чан...

Анчах ял çыннисем ку сигнала илтеймерĕç те пулĕ. Шăп çак вăхăтра, Ванюшка снаряд стаканĕсене шаккама тытăннă самантра, пĕр «фокке-вульфĕ» ял варрине бомба пăрахрĕ, вăл вара пĕтĕм тавралăха кисрентерсе илчĕ. Унтан çав çăханах пулеметран темиçе черет сапрĕ. Кăна вĕсем юри, ял çыннисем шăтăксенчен тухмасăр ларччăр тесе, тунă.

— Униче патне çитрĕç! — кăшкăрчĕ Илька. — Ялалла кĕреççĕ!

Ванюшка тимĕр туйине пăрахрĕ те, вĕсем Илькăпа иккĕшĕ те, чиркӳ тăрринчен ансăр та авкаланчăк пусма тăрăх чупса анса, килĕсене ыткăнчĕç...

III

— Анне! Анне! Ăçта эсир? Тарас пулать! — кăшкăрса ячĕ Ванюшка киле хашкаса чупса çитсенех.

Анчах кил хушшинче никам та курăнмарĕ. Вăл пӳрте чупса кĕчĕ, чăланалла пăхрĕ, унтан, каллех тула сиксе тухса, пахчаналла чупрĕ. Кунта вара вăл пĕтĕм килйышне курчĕ.

— Тухăр хăвăртрах! Нимĕçсем килсе çитрĕç! Тарас пулать! — ăнран кайнă пек кăшкăрса ячĕ Ванюшка.

— Хăрушă-çке... — чарăлса кайнă куçĕсемпе пăхрĕ ун çине амăшĕ.

— Вĕсен аллине лексен тата хăрушăрах пулать!..

Ванюшка йăмăкĕсемпе шăллĕне шăтăкран тухма пулăшма тытăннăччĕ кăна — пахчан тепĕр вĕçĕнче темле ăнланмалла мар сăмахсем кăшкăрни илтĕнчĕ. Çаврăнса пăхрĕ те Ванюшка — хăйсем патнелле икĕ нимĕç салтакĕ автомачĕсене малалла кăнтса чупнине курах кайрĕ.

— Лекрĕмĕр... — терĕ вăл хăй ăшĕнче. — Тин çăлăнасси пулас çук ĕнтĕ...

Чăн та çав, халь тин ни вăрмана тухса тарма, ни пытанма май килмен. Яла йĕри-таврах çавăрса илнĕ фашист салтакĕсем ялтан никама та кăларман. Кашни пахчана, арпалăхсене, нӳхрепсене, паранкă йăранĕсем хушшине, подвалсемпе тĕпсакайсене ухтарса, пĕтĕм халăха урама хăваласа кăларнă та чиркӳ умĕнчи тӳрем вырăна пухнă. Икçĕр çынна яхăн пулнă унта. Вĕсем хушшинче туясем çине тайăнса аран утакан стариксем те, Ванюшка пек вăтам çулхи шкул ачисем те, икшер-виçшер пĕчĕк ача çавăтнă хĕрарăмсемпе карчăксем те пулнă. Вăйпитти арçынсем çеç пулман — вĕсем пурте вăрманта партизанра çӳренĕ.

Выльăхсене хăваланă пек кăшкăрса, çурăмĕсенчен чыша-чыша, пăшалсемпе юнаса пĕр çĕре пухнă çынсем пĕр-пĕрин çумне йăпшăнчĕç. Автомачĕсене хатĕр тытса тăракан хура тимĕр калпаклă, хăрушла юмахсенчи шуйттан тĕслĕ фашист салтакĕсем çине вĕсем шикленсе, çав вăхăтрах пĕтĕм чун-чĕререн тарăхса пăхса тăчĕç.

— Мĕн пулать-ши ĕнтĕ? Мĕн тăваççĕ-ши пире кусем?..

Кашни çын пуçĕнчех çак шухăш пулчĕ.

Ванюшка та çаплах шухăшларĕ. Йăмăкĕсем — Маринăпа Сима — ăна икĕ хулĕнчен тытса лартса, сивĕ чир тытнă чухнехи пек чĕтресе тăчĕç. Пĕчĕк Сашăна алла тытнă амăшĕ çине-çинех хурлăхлăн сывласа илчĕ. Анчах Ванюшка, чĕри çав тери пăлхануллăн тапрĕ пулин те, хăйне хăй çирĕп тытма тăрăшрĕ.

Халăх чĕнмерĕ. Хутран-ситрен пĕр-пĕр ача макăрса ярсан та, унăн çăварне часрах хупласа лартма тăрăшрĕç. Автомат тытнă нимĕçсем те шарламарĕç, хура калпакĕсем айĕнчен çынсем çине тискеррĕн, халь тесен халь персе пăрахас пек пăхса тăчĕç вĕсем.

— Неушлĕ персе вĕлерĕç-ши вара? — шухăшларĕ Ванюшка, унăн чĕри пăчăртанса, çĕçĕпе каснă пек ыратса илчĕ. — Çук, пулма пултараймастъ... Мĕншĕн перес пире? Мĕн айăпшăн?..

Анчах ăçтан шанан-ха вĕсене, çынçиенсене?

Шăп çав вăхăтра тури урамран тусанпа витĕннĕ вăрăм кăвак автомобиль çаврăнса тухрĕ те халăх умне çитсе чарăнчĕ. Машина кĕтмен çĕртен килсе тухни Ванюшка шухăшĕсене татрĕ. Вăл, ыттисем пекех, çав автомобильре лараканнисем çине пăхрĕ. Машина çинче, шоферсăр пуçне, икĕ нимĕç ларнă. Пĕри лутрарах, сысна пек мăнтăр, хĕрлĕ сăнлă, тепри — вăрăм, хыткан, çутă ăхăннăскер пулнă.

— Аслисем пулас... — терĕ Ванюшка.

Вăл йăнăшман. Кусем чăнах та нимĕçсен аслă офицерĕсем пулнă-мĕн. Хыткан вăрăм нимĕçĕ яла пырса кĕнĕ пулнă. Вăл автомобиль çинчен ансанах, ун патне илсе пычĕç. Шофера хăйсен чĕлхипе темскер каланă хыççăн вăл вăшт кăна утланса ларчĕ. Ăйăрĕ авăнкаласа илчĕ, малти урипе çĕре кукалесе сирпĕтме тытăнчĕ. Офицер ним чĕнмесĕр, пĕр сывламасăр тенĕ пек тăракан халăх çине куçĕсене хĕссе, йĕрĕнчĕклĕн пăхса çаврăнчĕ. Халăх ăна хирĕç пăхрĕ... Май килнĕ пулсан, халăх ăна çавăнтах çапса антарса, çурса тăкнă пулĕччĕ... Мĕн тума килнĕ вăл пирĕн пата? Кам чĕннĕ ăна? Мĕнле тивĕçпе-ха вăл, ирсĕр тăшман, пирĕн çине выльăхсем çине пăхнă пек пăхать?..

Ванюшка сасартăк ун кăкрин сулахай енче ылтăн вăчăра çакăнса тăнине асăрхарĕ. Нимĕç хĕвел еннелле çаврăнсан, вăчăра çав тери çуттăн ялтăртатса илчĕ. Вăчăрапа юнашар тата «тимĕр хĕрес» — нимĕçсен орденĕ çакăнса тăнă унăн.

— О-о, ку чăн-чăн шакалах иккен... — шухăшларĕ те Ванюшка шăлĕсене çыртса лартрĕ. «Тимĕр хĕресе» Гитлер хăйĕн чи чарусăр хурахĕсене çеç пани çинчен вăл пĕрре кăна мар илтнĕ. — Ахальтен килмен ку... Ку пире тем тесен те шар кăтартать...

Чĕри сисрĕ пулас çав унăн... Вăхăт нумай та иртмерĕ, вăчăраллă офицер салтаксене темĕнле команда пачĕ. Салтаксем, икĕ еннелле сирĕлсе, урам тăрăх карта юписем пек тăрса тухрĕç. Унтан офицер, халăха хаяррăн кăшкăрса, аллисемпе сулкаласа калама тытăнчĕ:

— Слюшай, ви, скотт! Зейчас все ходить поле! Туда... лес! Пошель, бистро!

Çынсем тăруках вырăнтан хускалмарĕç. Хăйсене мĕн пирки хирелле кайма хушнине ăнланаймасăр, тĕлĕнсе пĕр-пĕрин çинелле пăха-пăха илчĕç. Анчах та çав вăхăтрах хыçра юлнă фашист салтакĕсем вĕсене пăшалсемпе, урисемпе тĕртме тытăнчĕç. Халăх тин вара вырăнтан тапранса, тăвалла, униче карти еннелле, тĕркĕлтетсе кайрĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн