Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Хура курак ялан хура, —

Шуратса пĕтерес çук.

Тăшман тени ялан кăра, —

Хăраса тарассăм çук.

Хăраса пурăнар мар, —

Эпир хамăр çĕр çинче...

Пуç усса пурăнар мар, —

Эпир чăваш йăхĕнчен.

Урхамаха йĕнерлер те

Тăшмана хирĕç каяр.

Çут хĕçе çӳле çĕклер те

Тăшмана йăлт тĕп тăвар.

Ăнлантаркăч

1937 çулта Ишек ялĕнче 90 çулхи Пархиле Федоров старикрен П.П. Юркин тĕпчевçĕ çырса илнĕ. П.П.Юркин 1941 çулта репрессине лекнĕ, тĕрмере, ссылкăра пулнă. 1956 çулта ссылкăран таврăнсан Литература музейне йĕркелес ĕçе ертсе пынă, унăн заведующийĕ пулнă.

Ку сăвă пĕрремĕш хут пичетленет.

Эй, çилсем, кăра çилсем,

Ăçта кăна çитместĕр-ши?..

Атăл çинче вĕçетĕр —

Хумсем хыççăн чупатăр,

Кимĕсене силлетĕр.

Эй, çилсем, кăра çилсем,

Сирĕнпе эп пырăттăм.

Çунат сарса вĕçĕттĕм,

Атăл çинче, Сăр çинче

Чарлан пек эп кумăттăм,

Ирĕкре эп çӳрĕттĕм.

Эй, çилсем, кăра çилсем,

Ма эсир йĕретĕр-ши?..

Ма чуна касатăр-ши?..

Ăнлантаркăч

1928-1930 çулсенче хальхи Самар облаçĕнчи Аслă Микушкел таврашĕнчи ялсенче ватă çынсенчен М.Т.Казанков (Тилли Михайли) çырса илнĕ.

Валем Ахун пухса хатĕрленĕ "Палнай" кĕнекере 1973 çулта пичетленнĕ.

Ку юррăн тепĕр варианчĕ те пур. Вăл Кирук юрăçă 1916 çулта Палтай Упи ялĕнче Каляк Минккиичен çырса илнĕ "Пайтул паттăр" калавра пур:

Эй, çилсем, кăра çилсем,

Ăçта кăна çитместĕр-ши?..

Ăçта кăна пулмастăр-ши,

Эй, çилсем, кăра çилсем!..

Хумсем хыççăн чупатăр,

Кимĕсене лăскатăр,

Сирĕнпе эп вĕçĕттĕм,

Тӳпене çĕкленĕттĕм.

Малалла

Йĕрлерĕç те виçĕ кун,

Хăваларĕç çичĕ кун;

Тытатпăрах, терĕç пуль,

Çакатпăрах, терĕç пуль.

Пире часах тупас çук

Сĕм вăрмансем пур чухне,

Пире вăйпут тытас çук

Пăши ури пур чухне.

Хупăрларĕç çичĕ хут,

Çапăçрăмăр виçĕ кун.

Çĕмĕртĕмĕр, терĕç пуль,

Пĕтертĕмĕр, терĕç пуль.

Пире улпут çĕнес çук

Алра вут-хĕç пур чухне.

Пире никам çĕнес çук

Алра çĕмрен пур чухне.

Ăнлантаркăч

Пайтулăн пуринчен те ытларах сарăлнă юрри.

Ку варианта 1916 çулта Кирук юрăçă (Арансайпик Ваçанкки Кирукĕ) ашшĕпе пĕртăван Каляк Минккинчен Палтай Упи ялĕнче çырса илнĕ.

Палтай Упи хальхи Чăвашстанри Шăмăршă районне кĕрекен ял. Вăл Хырла юханшывĕн сылтăм çыранĕнче сарăлса ларать. Халĕ ăна Палтиель теççĕ, вырăсла — Трех-Балтаево. Ку яла XVII ĕмĕр вĕçĕнче Упи-паттăр йăхĕнчен тухнă Арансайпик ывăлĕ Палтай хăй çыннисемпе куçса ларса пуçласа янă. Вĕсем унта хальхи Патăрьел районĕ çĕрĕ çинчен, Юхмапа Упăрша юханшывĕсен хушшине вырнаçнă Юхма-Упи ялĕнчен куçса пынă. Юхма-Упи колхозсем тунă вăхăтра пĕтнĕ. Пĕр пайĕ Патăрьел районĕнче Тăрăн ялĕ çумне "Красный пахарь" колхоз туса ларнă. Тепĕр пайĕ çак районти Тикешĕн мальенне куçса ларнă. Тата тепĕр пайĕ, Хырла шывĕ урлă каçса, Тутарстанри Пăва районне кĕрекен Янтукан ялĕ çумне Максим Горький колхозĕ туса ларнă. Ăна халăхра Упи-Янтукан поселкки тесе каланă.

Малалла

Пире пылпа хаклаççĕ

Тутар тĕнне йышăнма.

Мулласем калаççĕ:

«Кăркка пĕсехи чăпар,

Аллах ырлăхне курар!»

Пире турăшпа хăвалаççĕ

Христус тĕнне йышăнма.

Пупсем калаççĕ:

«Кăркка пĕсехи чăпар,

Туррăн телейне тупар!»

Пире хĕçпе хăвалаççĕ

Патша умне пуç тайма.

Салтаксем калаççĕ:

«Пăшал парар, хĕç парар,

Патша парнине чăтар!»

Тутар тĕнĕ, патша мурĕ —

Пире ним те кирлĕ мар.

Христус турă — ырă турă,

Эс те пире кирлĕ мар.

Атте-анне йăлипех

Пурăнар виличченех.

Ĕнтĕ çил çаврăнать, çил çаврăнать

Шĕшкĕех те тĕми авăнать.

Шухăшламан чухне, шухăшăм çук,

Шухăшласан пуçăм çаврăнать.

Вуникĕлле явнă чĕн чăпăркка

Явкаланать лавçă аллинче.

Ай-хай çинçе пуçĕм, çамрăк пуçăм,

Авкаланать çич ют аллинче.

Ĕнтĕ пĕлĕт юхать, пĕлĕт юхать,

Тата мĕн çăвасси пур-ши-ха.

Ĕнтĕ пуçăм çамрăк, ăсăм кĕске,

Тата мĕн курасси пур-ши-ха.

Кĕтмен çĕртенех пахчаçă пулса тăтăм. Çынсем мĕн тунине кура-курах вĕренетĕп. Халĕ эпĕ туман ĕç те çук. Тимĕр пăрăх касса сыпасси те ним те мар. Кăçал ав пĕчĕк пÿрт лартма шут тытрăм. Иртен пуçласа каçченех хам пĕлнĕ пек каскалатăп, савалатăп, пăта çапатăп. Вăхăт çитсен кăнтăрлахи апата ларатăп.

Апачĕ пĕр майлăрах ĕнтĕ. Икĕ çăмарта, сĕт, тепĕр чух кăлпасси татăкĕ. Курăк ярса чей вĕрететĕп. Хăяр, улма-çырла...

Акă паян та апат вăхăчĕ çитрĕ. Пăсма пуçланă кивĕ дачăна кĕретĕп. Пăхатăп, апат хутаççи çук-мĕн. Тем чул шырасан та тупаймарăм. Типе пуçланă çăкăр таткипе хăяр илтĕм те тухрăм.

Хамран инçех мар дача лартнă Аркадий иртсе пырать.

– Ниепле те тавçăрса илейместĕп-ха. Кăнтăрлахи апатсăр тăрса юлтăм вĕт. Сĕтел çинчех выртатчĕ. Таçта кайса кĕнĕ-çке, – тетĕп.

– Йĕке хÿресем пуль. Çавсем ытла чăрсăр, – тет Аркадий.

– Ну, калăпăр, кăлпасси таткине çисе янă-ха вĕсем. Çăмартисем ăçта-ха, çинĕ пулсан хупписем пулмалла-çке.

– Чăмăрлах илсе кайма та пултарнă.

– Çăмарта вăл çаврака та яка вĕт-ха, йĕке хÿре мĕнле сĕтĕртĕр ăна.

– Э-э, вĕсем тавçăруллă. Пĕри çурăм çине выртать те çăмартана хăй çине хурать, тепри ăна хÿринчен туртать, шăтăкалла сĕтĕрет, – хăйĕннех перет Аркадий.

Малалла

Ют кайăка усрама

Пирĕн улăх ытла мар,

Хăш çĕртен вĕçсе килтĕр

Унталлах кайса пĕтĕр.

Ют йăлана юрама —

Хамăр йăла начар мар.

Хăш çĕртен ютсем килтĕр —

Унталлах кайса пĕтĕр.

Хамăр çĕр хамăр асра,

Мĕншĕн парас тăшмана?

Турă панă çĕршывра

Хамăр ларар хуçара!

Атте-анне сăмахне,

Аслаттейсен чĕлхипе

Тутарсемшĕн манас мар,

Хыт чĕреллĕ пулас мар.

Анатолий Филиппов тусăма сума

Тăванăм, юлташăм, аташăм,

Пускилĕм, ĕçтешĕм — эсех,

Эпир пурăнмастпăр пайташăн,

Пире ыр сăмах кирлĕрех!

Пире кирлĕрех çирĕп туслăх

Тата пĕр-пĕрне ăнланни,

Ун чух пусас çук чуна тунсăх,

Пăчланмĕ пач пурнăç ани.

Тăрсассăн ирпе илĕм-тилĕм,

Хавассăн тухсассăн сада,

Тÿрех шутласа, тусăм, илĕн:

Мĕскер пире кирлĕ тата?!

Хĕвел хĕрӳрех пăхнă çемĕн,

Савса çупăрланăн çĕре,

Чунра çуралать çĕнĕ çемĕ —

Чĕремçĕм чĕнет çĕн ире!

...Пулсан та тĕнчи урлă-пирлĕ,

Калаймăп тата вирлĕрех:

Пайти те, паллах, пире кирлĕ,

Çапах ăш сăмах кирлĕрех!

I

Орлова Мускава министерствăна чĕнтерчĕç. Çав кунах вăл çула тухрĕ. Унăн çул юлташĕ Мускавра пурăнакан ватă инженер — сăмах ваклаканскер пулчĕ. Акă мĕн каласа пачĕ вăл.

Хулара «Хушпу» ятлă завод пулнă. Ĕçĕ вара... Станоксем кĕрленĕ пулин те, завод пĕтсе пынă. Рабочисем укçасăр ларнă, пуçлăхсем пурлăха вăрттăн салатнă, бизнес туса кĕсйисене тултарнă. Вара предприяти панкрута тухнă, рабочисем ĕçсĕр тăрса юлнă. Çакăншăн пурте директора вăрçнă.

— «Хушпу» пĕтре... Манăн чун вара çакна ниепле те йышăнасшăн мар, — терĕ инженер, Орлова пĕрремĕш хут çеç курнă пулсан та, шухăшне пытармасăр.

Мускава çитичченех «Хушпу» çинчен шухăшласа пычĕ Орлов, вăтам пӳллĕ, тулли питлĕ арçын.

II

Перрон çине аннă-анманах Орлова такам ятран чĕнчĕ. Вăл тĕлĕнсе пуçне çăклерĕ: кам-ши? Хăйĕн тахçанхи юлташне курсан ача пек хĕпĕртесе кайрĕ:

— Русаков! Ак тамаша!

Николай Мартыноdич Орловпа Мускав çынни Русаков пĕр-пĕрне ыталарĕç. Темиçе çул каялла вĕсем Энскри çар промышленноçне кĕрекен эаводра пĕрле ĕçленĕ. Кайран Русакова урăх ĕçе — Мускава куçарнă. Çавăнтанпа курманччĕ вĕсем пĕр-пĕрне. Орлов вара халь те çав заводрах ĕçлет, асла тухнă: икĕ уйăх ĕнтĕ предприяти тилхепиyе тытса пыратъ.

Малалла

Шур пĕлĕтсем шăваççĕ анăçа —

Пĕри пулать лаша, тепри тĕве...

Кун иртрĕ. Тăрса юлчĕ манăçа

Никамшăн палăрми пур вак-тĕвек.

Ял-йышăмсем ĕçлерĕç уй-хирте,

Анне тăрмашрĕ кил ăш-чиккипе:

Эп килнĕ хăнана, вăл хĕпĕртет

Чун патĕнчи пĕр ĕмĕт çитнĕ пек.

Çеремлĕ картишне ларать сĕтел,

Сĕтел çине сар кăкшăм вырнаçать.

Хӳме çурăкĕнчен каçхи хĕвел

Кĕрекене сентел тĕспе сăрлать.

Эпир сăра ĕçетпĕр тав туса,

Эп кил-çурта сунатăп перекет.

Анчах ман урăххи килет аса,

Куç умĕнче йăлт урăх кĕреке...

Анне сисет. Вара эп сан çинчен

Ирĕксĕрех кала пуçлап ăна.

Ĕçетĕп те — куркамăн тĕпĕнче

Куратăп санăн тунсăхлă сăнна.

Эс — ман хăймаланса йӳçен сăра,

Эс — ман тулли куркам, ман вăй кӳрен!

Санран килет телейĕм пурнăçра,

Чĕрем сана чăнне калать, ĕнен...

Пӳртçи тĕлнех ак хыпрĕ Çич çăлтăр —

Ĕçсе ӳпĕнтерейнĕ алтăр пек.

Ан тив, çаплах кун-çул та çутăлтăр,

Хур кайăк Çулĕ пек ялтратăр тек.

Шав тăсăлать-ха пирĕн калаçу:

Тӳлек уяр! Ăçтан халех выртан?

Малалла