Victor: Vyrӑs Hӑlhillӗ Cӑvashsem

Victor14.09.2007 21:205932 хут пӑхнӑ

Cӑvash cӗlhi Atӑlşi Pӑlharӑn arkannӑ tӗrlӗ jӑhӗsene XV ӗmӗre pӗr halӑh tusa pӗrleshternӗ. Etnokrӑfsem, anttroppolӑksem Mal jencipe Kaj jenci cӑvashsem husshince ujrӑmlӑh kuraşşӗ – cӗlhipe, kӗpi-tumӗnce kӑna mar, sӑnӗ-sӑpatӗnce te. Turisem te, Anatrisem te ӗlӗk-aval hӑjsem husshince tӗrlӗ jӑhsene pajlannine ӗnenterekensem pur. Rassӑ tӗlӗshӗncen te Cӑvashsem pӗr pek mar, julashki şulsenci kenettĭkkӑ tӗpcevӗsem Cӑvash pӑttince Jevrasĭn mӗn pur pysӑk jӑhӗsem pӑtrashӑnnine kӑtartaşşӗ – anӑşri tӗpcevşӗsem ujrӑmah Cӑvashsem Atӑlşi tӑrӑhӗnce ci rasna halӑh pulnine palӑrtaşşӗ [?].

Rasna halӑh hutӑshsa pӗrleshni pallah cӗlhemӗrte te jӗr hӑvarnӑ. Ӑscahsem Cӑvashsen runӑ şyrulӑhne tӗpcenӗ cuhne numaj sas palli palӑrtaşşӗ. Pajan epir pӗr pallӑpa palӑrtakan sasӑsene ӗlӗk temişe tӗslӗ sas pallipe şyrma pultarnӑ. Jevroppӑlla jӑlapala avalhi runӑsene tӗpcenӗ cuhne B-P, G-K-Q, Z-Zh-Š-sene ujӑraşşӗ. Cӑvashsem şav sasӑsene kalama pultarnipe pultarmanni, vӗsene mӗnle iltni pallӑ mar.

Ilminskĭ-Ashamrĭnsem cӑvash sasӑlӑhne tӗpcenӗ cuhne B-P, G-K, Zh-Sh pӗrleshterse Cӑvasha pitӗ pysӑk parne tusa panӑ. XIX ӗmӗr vӗşӗnce Jevroppӑ cӗlheşisem Fonemӑ şincen shutlama tytӑnnӑ kӑna, Cӑvashra vara fonemӑsene purincen maltan tӗp-tӗrӗs palӑrtsa hunӑ. Ancah, shel, Cӑvash cӗlhe pӗlӗvӗ vyrӑsla tӗpcesren malalla irtmen. Shkulta ta pire fonettikkӑ vӗrentnӗ cuh janrakan p, k, t, sh, s, ş, h-sene [б, г, д, ж, з, z', ɣ] pek şyrtaraşşӗ. Ku, pallah, pirӗn cӗlheshӗn tӗrӗs mar. Pire hamӑr cӗlhene vyrӑsla ilttereşşӗ. Vyrӑssemshӗn vara [п] – [б]-sem avalah pajlansa kajnӑ, ӑnlava ulӑhstarakan sasӑsem (fonemӑsem), Cӑvash cӗlhinci S-па Ş пек.

IPA (Tӗnceri Fonnetikkӑ Assozjazzĭjӗ) pirӗn fonemӑsene palӑrtma urӑhla mel sӗnet. Hajhi transkripzӗre Cӑvashsen janrakan sas pallijӗsene şapla palӑrtmalla:
pˬ tˬ kˬ sˬ ʂˬ ɕˬ ʨˬ hˬ fˬ ʦˬ
Ача - вырӑсла [aдz'a] - IPA /aˈʨˬa/
Енчӗк - вырӑсла [jэн'дz'ьк] - IPA /ˈjenʲɕˬɘk/

Cӑvash hӑlhi [p] tata [b] sasӑsene vyrӑs cӗlhi vitӗmӗpe kӑna ujӑrakan pulcӗ. Tӗslӗhren, Cӑvash orffokraffĭjӗ «паян»-pa «баян»-a ujӑrat', ancah akkusikkӑ (Iltӗnü pӗlӗvӗ) tӗlӗshӗncen Cӑvash ik sӑmahne te pӗr pek kalat'. Kӑna [p] tata [b] sasӑsene avaltanah ujӑrma pӗleken halӑh şynnisem (Ukrajyn, Vyrӑs, Akӑlcan, Turkkӑ) pitӗ lajӑh tujaşşӗ - Cӑvash şynnisem Vyrӑsla, je Akӑlcanla tem pek tasa kalaşma vӗrensen te /b, g, d…/-sene /p, k, t…/ pek kalaşşӗ. (Acaran pӗrtte Cӑvashla kalaşman Cӑvashsem! te)

Purnӑşran ilnӗ tӗslӗhsem:

Shkulta istorĭpe ekonomikkӑ vӗrenteken hӗrarӑm Shupashkarti vyrӑslannӑ Cӑvashcӗ. Klasra numaj pulmast' Ukrajynran kuşsa kilnӗ aca purccӗ. Hajhi vӗrentekenӗmӗr ГеоГрафия, Больница vyrӑnne КеоКрафия, Польница teni pirki pӗr maj üpkeleshetcӗ. Epir vara, Cӑvashsem tata Cӑvashra üsnӗ Vyrӑssem, şakna sismen.

Universsittetre Akӑlcanla sasӑsene vӗrennӗ cuh vӗrentekenӗm mana /d, b, g/ sasӑsene hytarsa kalanӑshӑn pӗrmaj vӑrşaccӗ. Janratsa kalama tӑrӑshnӑ cuhne vara ep /ӑ/ sassa hushatӑp tese asӑrhattaratcӗ. Halӗ Amerikkӑra purӑnatӑp. Akӑlcanla hutshӑnnӑ cuhne jaka kalaşap pulin te, hӑsh pӗr cuh şav sasӑsene asӑrhamasӑr hytarsa puplenӗ cuhne ӑnlanajmaşşӗ.

90-mӗsh şulsence Cӑvash orffokraffĭne sütse javakansem numajӑn pulcӗş. Avan-i haşatra Cӑvash cӗlhinci janrakan sasӑsene b, d, g şyrtarakan lattin alffavicӗ sӗncӗş. Paris Cӑntӑk şyravşa CVLa şyrulӑh şincen pӗlsen pire te b, d, g-sene şyrma sӗncӗ. Unashkal jӗrke Cӑvash cӗlhishӗn jut pulnine ӗnenterme jyvӑr pulmarӗ. Paris halӗ pӗlet, bdg… Cӑvash Alffavitne pajtasӑr aslatsa jarakan şime jurӑhsӑr pӑtӑ. Akӑ tӗslӗhren –pa (-pe) affĭx. Vӑl kirlӗ sas pallipe junashar tӑnӑ cuhne janrasa kajat': arӑmpa > arӑmba, sasӑpa > sazӑba. Vara, -pa (-pe) affĭxren –pa (-pe, -ba, -be) affĭx pulsa kajat', şyrakanӑn ӑna şyrura tӗrӗs palӑrtas tenӗ cuhne ikӗ hut asӑrhanullӑ pulma tivet; sӑmah ӑnlavӗ vara p vyrӑnne b lartsan pӗrtte ulshӑnmast'. Şaplipeh, unashkal şyrulӑh hal'hi hӑshpӗr sӑmahsene slovarta ikӗ hut kӗrtmelle tӑvat', sӑmah puşlamӑsh tata vӗşӗnci sasӑsem junashar sӑmah vitӗmӗpe janrasa kajaş-şke!: kӗneke > 1. kӗnege 2. gӗnege; şutӑ > 1. şudӑ 2. ?udӑ; tӗttӗm > 1. tӗtӗm 2. dӗtӗm. (tӗsl: Ep kӗneke vulanipeh tӗtӗmlӗhren jӑmӑh şuta ah! tuhajrӑm. - Ebӗ gӗnege bulӑšnibe dӗtӗmlӗhren ?uta duhrӑm.)

Kuratӑr, tӑvan cӗlhemӗre jut hӑlhapa iltni samanana lajӑh tujakan şyravşӑsene cӑvash orffokraffĭjӗ tӗrӗs mar tese shutlassi patne ilse şiteret. Ikkӗlle ni cӑvash, ni vyrӑs orffokraffĭ şyrakansene pӑvat'. Pӗr jencen, pajan haşat-shurnalta Vyrӑsla şyrӑnakan sӑmahsene taşti slovara cӑmsa tijalektle je ӗlӗkhi sӑmahpa ylmashtarsa şyrma tӑrӑshni manӑşnӑ sӑmahsene cӗrtni savӑntarat'; tepӗr jencen vara, epir Cӑvashla shuhӑshlanӑ je şyrnӑ cuhne slovare cӑmajmastpӑr-şke – vyrӑsla şyranakan sӑmahsempe usӑ kuras kilmennipe [?], Cӑvash sӑmahӗ şitmennipe shuhӑshlav vӑrahlanat', hut şince kapmar kukӑr-makӑr pretloshenӗsem sӗtӗrӗneşşӗ.

Pire samana yjtnine tivӗştereken, ancah Cӑvash sӑnӗllӗ şyrulӑh kirleh. Tӑvan hӑlhapa iltnӗ sӑmahsene, tӑvanlӑ melpeh şyrascӗ: концепци > konssepsӗ, варвар > varvӑr, предприниматель > preprinimattӗl, бизнесмен > pisnӗsmen, pisnӗsşӗ, герб > kerpӑ, политика > polittӗk, политик > polittӗkşӗ, культура > kul'ttur, истори > istorӗ, субъективизм > supjektivlӗh, пицца > pitsӑ, pizzӑ, кофе > koffӗ. Ku ӑnlavsem tahşanah cӑvash puş mimine şyrӑnnӑ. Tek tasa cӑvash kul'tturi şincen kalaşassi şuk. Hӑsshi yrӑrah pek?:

1. Инҫетри Лапракассинче те килти духовкӑрах пицца пӗҫереҫ, магазинран илсе кофе ӗҫеҫ, вокзал ҫумӗнчи киоскра туяннӑ диска сиди-плеера лартса чӑвашла фонограмма калаттараҫ.

2. Işetri Laprakassince te kilti tuhhovkkӑrah pizzӑ pӗşeres, makaşynran ilse koffӗ ӗşeş, vaxal şumӗnci kijoskra tujannӑ tiske siti-plejӗre lartsa cӑvashla fonokrammӑ kalattaraş.

Pӗrremӗsh hutӗnce Laprakassinci şynsem vyrӑs purlӑhӗpe usӑ kurakan varvӑrsem, katӑk şynsem pek kurӑnaşşӗ. Ikkӗmӗsh hutӗnci purlӑha ӑştan ilse kilni orffokraffĭ urlӑ sisӗnmest, hӑjsem ӗlӗkeh hӑnӑhnӑ, hӑjsene majlӑ jat panӑ purlӑhpa usӑ kurnӑ pek tujӑnat'. Epir, Laprakassisem, ku sӑmahsempe kulleneh usӑ kuratpӑr, şyrura vara vyrӑs jut japala pek palӑrtatpӑr. Şak japalasen jacӗsene CӑvashLatmasan cӑvash laprarah şӗrse pӗtӗ. Pire hamӑr hӑlhana kilӗsheken şyrulӑh kirleh.

Редакцирен: Статьяна вырнаҫтарни редакци автор шухӑшӗпе килӗшнине пӗлтермест.

[Комментариле]