Пирӗн планета тӗлӗнмелле пуянлӑха – минералпа – пуян. Паллашар-ха вӗсенчен хӑшӗсемпе.
Хуҫӑлса ӳкнӗ йывӑҫ ҫут ҫанталӑкӑн тепӗр условийӗнче ҫӗрсе каймасть, чулланса ларать, тем тӗрлӗ хурӑм та йышӑнать. Анчах ку вӑл пӗр кун та пулса иртмест паллах. Кун валли темиҫе ҫӗр ҫул кирлӗ. Ҫапла вара йывӑҫ пӑрланса ларнӑ йывӑҫа аса илтерекен минерала ҫаврӑнать. Унӑн хӗрри опалпа халцедонпа ҫуталса тӑрать.
Ҫӗпӗрте 19-мӗш ӗмӗрте асӑрханӑ ҫак чул гранат йышне кӗрет. Халӑхра ӑна «Уралти изумруд» теме тытӑннӑ. Куҫа илӗртекен симӗс тӗсе минерала хром кӳрет. Ҫут ҫанатлӑкра уваровит сайра тӗл пулать. Виҫи ун тӗрлӗрен. Александр Куприн хӑйӗн «Гранатовый браслет» хайлавӗнче ҫав чул пирки асӑннӑ та.
Аслӑ общество унпа авалтанпах киленнӗ. Унран илемлӗ вазӑсем тата пӗчӗк статуэсем ӑсталанӑ. Халӗ ӑна оптикӑра линза хатӗрлеме усӑ кураҫҫӗ.
Симӗс тӗслӗ кеммерерит хӑвӑрт ванать. Вӑл коллекцилле чул шутланать. Унтан ювелир капӑрлатмӑшӗ хатӗрлес тесен ӑстан питӗ асӑрханса ӗҫлемелле. Ҫавӑнӑшӑнах унран хатӗрленӗ япала хаклӑ тӑрать.
Хура ҫак минерал шыва юн пек хӗрлӗ тӗс кӳнӗрен ун пирки авал темле те шухӑшлакан пулнӑ. Ҫут ҫанталӑкра вӑл анлӑ сарӑлнӑ. Декоративлӑ тӗллевпе усӑ курнисӗр пуҫне ӑна прикладной сферӑсенче те хаклаҫҫӗ.
Тӗлӗнмелле илӗртӳллӗ ҫак металл вӗлересле хӑрушӑ та. Унра уран пур пирки вӑл рак пуҫарса ярать. Вӗрилентернӗ чух ҫак чул сывлӑхшӑн сиенлӗ радон ятлӑ газ кӑларать.
Сайра тӗл пулакан ҫак кристалл вӗрилентернӗ чух ыхра шӑрши кӑларать.
Ванадинит ята ӑна Скандинивири илем туррин Ванадис ячӗпе панӑ. Ку чи йывӑр минералсенчен пӗри шутланать, мӗншӗн тесен унра тӑхлан пур. Хӗвел ҫутипе ҫак чул тӗттӗмленет.
Ҫӗр айӗнчи япаласемпе пуян ҫӗрте варринче тӗрлӗ минераллӑ япалаллӑ жеодӑна асӑрхама пулать. Ҫурӑлса кайнӑ вырӑнта вӑл питӗ илемлӗ курӑнать.
Стибнит – сурьма сульфичӗ. Унра кӗмӗл нумай. Кӗмӗл тесе хӑй вӑхӑтӗнче унран кашӑк-вилка хатӗрлеме пӑхнӑ, анчах сиенлӗ металл пулнине кура ку шухӑша пӑрахӑҫланӑ. Ҫара алӑпа тытсан та алла супӑньпе лайӑх ҫуса тасатмалла.
Шӗвек вырӑна лексен илемлӗ ҫак кристалти пӑхӑр ирӗлме тытӑнса каять те тавралӑха варалать. Пӗчӗк кӑна чул та ним мар пӗвене наркӑмӑшлантараять.
Сайра тӗл пулакан ҫак металл кварца тата аметиста тӗлӗнмелле хилем кӳрет. Анчах вӑл питӗ хӑвӑрт ванать.
Ҫурҫӗр регионсенче кӑларакан минерал ҫӑлтӑрлӑ пӗлӗт евӗр тейӗн.
Тем тӗрлӗ опалтан хури – чи хаклӑ йышши шутланать. Тӗксӗм тӗс ҫуталарах тӑраканнине тата вӑйлӑрах хаклаҫҫӗ. Мӗн чухлӗ нумайрах тӗспе ҫуталать, ҫавӑн чухлӗ вӑл пахарах.
Йӗплӗ евӗр кристалл илемлӗ симӗс тӗспе куҫа астарать, хурми те хитре. Анчах ку металл радиоактивлӑ.
Сӗт пек шурӑ тата шурӑ сильвита вулкансенче асӑрхаҫҫӗ, кӑвак галита /натри хлоридне/ вара – юшкӑнлӑ породӑсенче.
Висмутӑн ятарласа хатӗрлекен кристалӗ асамат кӗперӗ евӗр ялкӑшать. Уннӑ оксид-хлоридне чӗрне сӑрламалли лак хатӗрлеме усӑ кураҫҫӗ.
Ытлашши типӗ вырӑнта вӑрах пулсан тӗкӗсмленет тата ҫурлӑма та пултарать. Ҫавӑнпа опала таса шыва хутран-ситрен чиксе кӑларсан аван.
Хӗрлӗ тата кӗрен тӗслӗ ҫак чула коллекционерсем питӗ кӑмӑллаҫҫӗ. Унпа патша ҫемйисемпе паллӑ персонӑсем те усӑ курнӑ теҫҫӗ. Сӑмахран, Иккӗмӗш Кӗтӗрне патша, Тамерлан.
Унӑн тӗсне металти пӑхӑр витӗм кӳрет, ҫутатаканӗ – хура тӑхлан.
Чи ҫӑтӑ металл шутне кӗрет. Ӑна тирпейлеме те ҫӑмӑл мар. Унпа медицинӑра тата оборона промышленноҫӗнче анлӑ усӑ кураҫҫӗ. Унӑн пӗр грамм изотопӗ 20 пин доллар таран тӑрать.
Ҫӗр хӑвӑлӗсенчи пушӑ вырӑнсенче пуҫтарӑнать. Иерихон хулинче тупнӑ малахитран хатӗрленӗ шӑрҫа ӗмӗрӗ 9 пин ытла ҫул теҫҫӗ.
Сайра тӗл пулать. Йӗплӗ кристалӗсем кантӑк евӗр ҫуталса тӑраҫҫӗ. Ку металл Ҫурҫӗр тата Кӑнтӑр Америкӑри рудниксенче пур.
Тинӗс ухмӗ евӗр пулнӑран авалхи шухӑшлавҫӑ Аслӑ Плиний ӑна «аквамарин» ят панӑ. Кӑвакрах тӗслисем симӗсреххисенчен хаклӑрах тӑраҫҫӗ. Ҫӑтӑ материал пирки тем тӗрлӗ ювелир хатӗрӗ ӑсталама май пур.
Нимӗҫ ученӑйӗ Паллас 1777 ҫулта Кунсткамера музейне сайра тӗл пулакна металл илсе пынӑ. Ӑна вӑл Красноярскра метеорит ӳкнӗ чух тупнӑ. Кӗҫех Питӗре мӗнпур татӑка, вӑл 687 килограмм тайнӑ, ӑсатнӑ. Ҫав метала палласит теме тытӑннӑ.
Пысӑках мар кубла ҫак кристалл кӑвак тӗслӗ. Ӑна Кӑнтӑр тата Ҫурҫӗ Америкӑра уйрӑмах хаклаҫҫӗ. Раҫҫейре унпа усӑ курсах каймаҫҫӗ.
Авалхи грек чӗлхинечн кӗнӗ ҫак сӑмах «шафран» тенине пӗлтерет. Ку та коллекционерсемшӗн паха металл.
__...__ - сӑмаха каҫӑ евӗр тӑвасси.
__aaa|...__ - сӑмахӑн каҫине тепӗр сӑмахпа хатӗрлесси («...» вырӑнне «ааа» пулӗ).
__https://chuvash.org|...__ - сӑмах ҫине тулаш каҫӑ лартасси.
**...** - хулӑм шрифтпа палӑртасси.
~~...~~ - тайлӑк шрифтпа палӑртасси.
___...___ - аялтан чӗрнӗ йӗрпе палӑртасси.
+2.3 °C
