Электронлă вулавăш

Чее Миття тахçантанпах командир пулма, офицер пек, хăй тĕллĕн ĕçлеме ĕмĕтленетчĕ. Халь вара унăн ĕмĕчĕ çитрĕ-çитрех.

Çирĕм юланутпа Якальне тухса каяс умĕн Назар ăна мĕнле ĕçлемеллине вĕрентрĕ.

Хаяр Макар ывăлĕ, Назарпа çӳресе, мĕнле ĕçлемеллине хăй те лайăх чухлакан пулнă-ха. Ку ĕçре хĕçпăшалсăр та çырлахма пулать. Ытларах нухайкка, шомпол е чĕрĕ хулă кирлĕ. Çавах отряд тени хĕçпăшалсăр çӳремест ĕнтĕ. Чее Миттян тесен, хĕçĕ те пур, пăшалĕ те пур — вăрăмми те, кĕски те.

Аристарх Дятлов хăйĕн юлашки усал ĕçне те вăрттăн туса ирттересшĕнччĕ. Анчах вăрттăнлăх çиеле тухрĕ. Карательсен командирĕ тӳрех ун патне пырса кĕчĕ. Хуçа сăмахне итлемерĕ вăл, вăрмана таркăнсене шырама каймарĕ, ялти хыпарсене пĕлсен, хăйсемех килĕç терĕ.

Карательсем чăн-чăн карательсем пекех ĕçлеме тытăнчĕç ĕнтĕ. Кашни таркăн килĕнчен пĕр çын — е таркăн ашшĕне, е арăмне, е амăшне — Дятлов килкартине хăваласа пухрĕç те нухайккапа ăс кĕртме тытăнчĕç.

— Ывăлу ăçта, упăшку ăçта, кала! — тесе хĕнеççĕ.

Мĕскĕн çамрăк хĕрарăмсем хăшĕ «тупата туршăн, пĕлместĕп» тесе çухăраççĕ; хăшĕ «вĕлерсен те каламастăп» теççĕ. Ваттисем шăл çыртса, сасă кăлармасăр тӳсеççĕ.

Хĕрĕх тăватă çын. Кашнинех нухайккапа пилĕкшер хут тивертме те мĕн чул вăхăт кирлĕ! Халлĕхе командир пĕччен тенĕ пек тăрăшрĕ. Карательсем, ял тăрăх çӳресе, кирлĕ çынсене пурне те пухса çитернĕ çĕре тĕттĕмлене пуçларĕ. Чее Миття ывăнса çитрĕ. Юлашкинчен сĕтĕрсе килнĕ пĕр шĕвĕр сухаллă старике ик-виçĕ хут çеç тивертсе илчĕ те чул кĕлете ыттисем патне тĕртсе кĕртрĕ.

Хăй отрядне Чее Миття ял тăрăх сапаламарĕ. Вунă çын Аристарх Дятлов патне хупса лартнă заложниксене хураллама хăварчĕ, ыттисене те çав тавранах вырнаçтарчĕ. Хăй пĕр пуян чăваш патне хăнана кайрĕ. Хĕрлĕ Ваç-çа — Хаяр Макарăн пуçанăшĕ. Унăн карчăкĕ Миттян мăнаккăшĕ пулать.

Чее Миття шухăшĕсем те чее. Таркăнсене вăрманта шыраса тупаймăн, тупсан та — тытаймăн. Малтан вĕсен вăй-хăватне ялта тĕпчесе пĕлес пулать. Пуян килĕнче кăшт сăйланнă хыççăи — хăна кăмăшкана пĕр черккерен ытла ĕçмерĕ — Чее Миття мучăшпе вăрттăн калаçрĕ. Хĕрлĕ Ваççа та айван çын мар. Карательсене ертсе килнĕшĕн Аристархне ырламарĕ вăл, çапах хăнапа калаçнă чух ун пирки асăнмарĕ.

— Сыхланакана турă сыхлать теççĕ. Вăрманта отряд таврашĕ пулни илтĕнмест. Нумайăшĕ яла таврăнас пек калаçаççĕ курăнать. Çавах пĕлме çук. Дятлов таврашĕсем чăрсăр. Унта та пĕр кутăн Дятлов пур — Ларка. Çавă пăтратать пуль çынсене. Вăрмана каймасăрах таркăнсене тытас терĕр эппин. Хăтланса пăхăр, — терĕ Хĕрлĕ Ваççа, хĕрлĕ сухалне шăлкаласа. Унтан кăшт шухăшласа ларчĕ те пăшăрханнă пек хушса хучĕ: — Салтакусем шанчăклă-и? Чулçырмари пек ан пултăрччĕ. Унта икĕ çынна хĕненипе çĕр çынна хирĕçтернĕ. Кунта, хĕрĕх çынна хĕнесе, халăха пăлхатасран хăрамастăр-и?

— Халăха тивместпĕр эпир, хамăр халăх ячĕпе ĕçлетпĕр, — хуравларĕ Чее Миття. — Дезертирсене шыратпăр. Закон хушнипе ĕçлетпĕр. Хĕнессе те тулăксăр хĕнеместпĕр. Паян кăшт тутанмалăх çеç нухайккапа паллаштартăм. Чăн-чăн ĕç ыран пуçланать. Пĕр пиллĕкĕшин чĕр юн юхмалла пултăр. Вара тăванĕсене вăрмантан ертсе килме те килĕшĕç.

— Çынна ун пек тусан, епле вăрмана çиттĕр вăл?! — тĕлĕнчĕ те, пăшăрханчĕ те Хĕрлĕ Ваççа.

— Ĕçе кăшт чеерех тăвас пулать. Ахальтен мар мана ялта Чее Миття тесе чĕнеççĕ, — Назар пек лехлетрĕ карательсен командирĕ. — Ирхине кашни таркăн килĕнчен тата тепрер çын чĕнтеретпĕр. Тăванĕсене хĕненине пăхса тăччăр. Пăхса тăраканнисем тӳсеймĕç, хăйсемех вăрмана чупĕç. Лешсем те, хыпар илтсен, чăтаймĕç, хăйсемех чупса килĕç.

— Эх, самана! — текелесе тĕлĕнтерчĕ Якаль пуянĕ карателе. — Çапла пухнă çартан тулăкĕ пулмасть пуль. Халăха иăлхатни çеç.

— Эс, Ваççа мучи, Аристарх Дятловран та хăравçăрах иккен, — терĕ Миття, кулкаласа. — Ничево, самани сана та вĕрентĕ-ха. Тулăкне тупăпăр. Тăваттăшне персе вĕлерсен, хĕрĕхĕшĕ ай-яй лайăх салтак пулĕç. Иккĕшне халех палăртса хутăм: Лариван Дятловпа Шурă Пракань. Тата иккĕшне ыран палăртăп.

Хĕрлĕ Ваççа хĕремесленсе ӳкрĕ. Тем-тем каласа кӳрентерĕччĕ вăл ку çăмăлттая хăйне тăрăхланăшăн:

«Тупнă ерой! Аристарх сире айне янипе çеç ертсе килчĕ. Ку ĕçе хам пуçланă пулсан, урăхла тунă пулăттăм».

Анчах çак сăмахсеие хăнана каламарĕ вăл. Пĕр сăмах çеç: «Хăтланăр», — терĕ те, ерçмен çын пек таçта васкаса, пӳртрен тухса кайрĕ. Урамра вăл хăйĕн тусне, Куштан Темене, тĕл пулчĕ. Вара çавăнпа калаçса ăшне кантарчĕ.

Верук, армантан тин кăна таврăннă хуняшшĕне карательсем сĕтĕрсе кайсан, Темен куккăшсем патне чупрĕ, Марье кинемейпе калаçса пăхас терĕ. Ырă кăмăллă карчăк ăна киле таврăнма хушмарĕ, сентре çине хăиартса вырттарчĕ те. минтерсем айне турĕ.

Çĕрле, упăшки таврăнсан, карчăк ăна юриех вăлтса калаçтарчĕ. Лешĕ хăй Хĕрлĕ Ваççаран мĕн илтнине карчăкне йăлтах каласа пачĕ. Верук итлесе выртрĕ.

Хăйĕн куштан старикне карчăк шансах каймасть. Çавăнпа Верук пирки асăнмарĕ те. Шурăмпуç палăра пуçласан, вăл çамрăк хĕрарăма упăшкине систермесĕр кăларса ячĕ. Пĕрне-пĕри сăмах каламасăрах, иккĕшĕ те пĕр шухăшлă пулнине лайăх туйрĕç вĕсем.

— Кукку мĕн калаçнине нлтрĕн-и? — ыйтрĕ карчăк, пӳртрен тухсан.

— Пĕтĕмпех илтрĕм.

— Вăрмана каятăн пуль?

— Урăх ăçта каяс? Упăшкам кăна мар, шăллăм та çавăнта вĕт.

Карчăк тĕлĕнмерĕ те, тĕпчемерĕ те. Верука хĕрес хурса, çамкинчен чуптурĕ те:

— Ырăран ырă пултăр, чуп эппин, — терĕ.

Аристарх Дятловăн чул хӳмеллĕ çурчĕ аслă урам юпленсе кайнă тĕлте, шăп ял варринче, ларать. Çакăнтан пĕр çĕр утăмранах вăрман пуçланса каять. Аристархсен хыçĕнче, вăрман хĕрринче, çĕр çулхи юман кашлать. Çав юмана Аристарх пăхсах тăрать, никама та кастармасть, «ман юман» тет.

Рамаш кам юманне ыйтса-туса тăмарĕ, вăрмантан асăрханса тухрĕ те юман тăррине упăте пек йăпăрт-япăрт хăпарса кайрĕ. Сăнама питĕ лайăх вырăн. Ял вĕçрен вĕçе курăнать. Куçминкка еннелле чăвашсем пурăнакан урам вĕçĕ тăсăлса выртать, Самлей еннелле — вырăссем пурăнакан икĕ юплĕ урамăн вĕçĕ.

Воронин ним тĕплĕн пĕлеймесĕр, сехĕрленсе каялла чупнă. Çавăнпа Рамаш яла разведка хăй кайса килме шухăш тытнăччĕ. Кĕçех Верук чупса çитрĕ. Унăн хыпарĕсем пĕртен-пĕр тĕрĕс шут тытма пулăшрĕç. Хĕçпăшаллă партизансене Рамашпа Ларион Дятлов çакăнта илсе килчĕç. Хĕçпăшалсăррисене Шурă Пракань ялăн чăвашсем пурăнакан вĕçне ертсе кайрĕ. Вĕсенчен улттăшĕ вăрман енчи ретре пурăнаççĕ. Партизансен виçшерĕн-тăватшарăн çав килсене кĕрсе пытанмалла. Карательсем икшерĕн çӳреççĕ. Икĕ каратель учĕсем çинчен анса килкартинв кĕрсен, партизансен вĕсене çавăнтах тыткăна илмелле. Урăхла тума май çук: отрядра хĕçпăшал сахал. Кирек миçе каратель тыткăна лексен те лайăх: вĕсен вăйĕ чакать, партизансен — хутшăнать.

Лăп та шăп кирлĕ вăхăтра хăпарса ларчĕ Рамаш юман тăррине. Чее Миття, унăн планне пĕлсе, ăна пулăшас тенĕ пекех, чăваш вĕçне сакăр юланут ăсатрĕ, тепĕр вĕçе — ултă юланут. Саккăрăн кайнисен те Рамаш планĕпе ĕçленĕ пекех пулса тухрĕ: улттăшĕ, икшерĕн уйрăлса, вăрман çумĕнчи рете тĕллерĕç, иккĕшĕ — хир енчи рете. Рамаш сăнать. Акă, икĕ юланут Шурă Праканьсем тĕлне çитсе чарăнчĕ. Карательсем çуранланса хапхаран та, чӳречерен те пырса шаккарĕç. Никам тухманнине курсан, килкартнне кĕрсе кайрĕç, «Кусем лекрĕç ĕнтĕ», — шухашларе Рамаш, Шурă Иракань ахаль каларса ямĕ.

Кĕçех Аристарх килкартинче хĕрарăм çухăрни илтĕнчĕ: Чее Миття ĕçе тытăнчĕ пулмалла. Пĕр сасă лăпланичченех тепри янăраса кайрĕ. Рамаш çыннисем тӳсеймерĕç, темиçен вăрман хĕррине килсе тухрĕç. Командир вĕсене каллех пытанма хушрĕ: вăхăт çитмен-ха.

Рамаш сăнать.

Вырăссем пурăнакан вĕçе кайнă карательсем каялла таврăнни курăнчĕ. Вĕсем тата виçĕ çынна нухайккапа хăваласа килеççĕ. Тепĕр вĕçрен те икĕ юланут таврăнчĕ. Ыттисен йĕнерлĕ лашисем çаплах хапха умĕнче тăраççĕ, хăйсем курăнмаççĕ. Кĕçех лашисем те куçран çухалчĕç. Рамаш савăнать, малалла мĕн пулса иртнине тӳсĕмлĕ сăнать. Карательсем тепĕр хут ял вĕçнелле кайччăр, вара операци пуçлама та юрать.

Ариетарх килкартинче Чее Миттяпа пĕрле виçĕ каратель «ĕçлеççĕ». Иккĕшĕ уçă хапха умĕнче тăраççĕ, хăваласа килнĕ çынсене тухса тарасран сыхлаççĕ.

Юланутсем каллех ял вĕçнелле кустарчĕç. Вăхăт çитрĕ. Рамаш шăхăрма хатĕрленнĕччĕ — чул хӳмеллĕ килкартинче сасартăк пăшал пени илтĕнсе кайрĕ. Партизансем çав самантрах вăрмантан чупса тухрĕç. Рамаш та вара юман çинчен çĕре сиксе анчĕ.

Чее Миття хăй те хаярланса ӳкессе кĕтменччĕ. Тен, хаярлăхран та мар, сехĕрленсе ӳкнĕрен çапла пулчĕ-ши ку? Тем тесен те, вăл пеме шухăшламанччĕ. Йăваш сăнлă, шĕвĕр сухаллă старик нимсĕрех тенĕ пек урса кайрĕ. Йĕмне антарса вăрăм сак çине выртас вырăнне карательсен командирĕ çине сиксе ӳкрĕ. Çакна кĕтменскер, Чее Миття пăрăнса ĕлкĕреймерĕ. Ватăпа çамрăк вара çĕре тĕшĕрĕлчĕç, çăмха пек йăвалана пуçларĕç. Анчах çамрăкки вăйлăрах та, йăрăрах та ĕнтĕ. Ытти карательсем мĕн пулнине ăнланса та ĕлкĕреймерĕç, вĕсен командирĕ револьверне туртса кăларчĕ те старике тӳрех пуçран печĕ.

Малалли Чее Миттяшăн тĕлĕкри пек пулса иртрĕ. Кĕлетри çынсем кăшкăрса, уласа ячĕç, килкартинчисем те, çари! çухăрса, хапха еннелле ыткăнчĕç. Хапхари карательсем вĕсене чарас тесе тĕрмешеççĕ. Чĕр юн пулса выртнă хĕрарăмсемпе арçынсем ура çине тăра пуçларĕç. Пăшалне ним шухăшламасăр-тумасăр персе янă Миття тата хытăрах сехĕрленсе ӳкрĕ. «Молчать!» — тесе кăшкăрчĕ те, ниçта тĕллемесĕрех, тепре нерсе ячĕ. Пĕр хĕрарăм крыльца çине упаленсе хăпарса кайрĕ, Чее Миття ăна çивĕтрен ярса тытрĕ. Çывăхрах темиçе хут пăшал пени илтĕнчĕ, такам Чее Миттяна пилĕкрен çавăрса тытрĕ те çĕре персе антарчĕ. Çав самантрах уп çине такамссм иккĕн-виççĕн тиенчĕç...

Кăнтарла тĕлнелле Якалĕнче революци ячĕпе суд пулчĕ. Ревком пуçлăхĕ халăх умĕнче приговор вуласа пачĕ. Çапла Якалĕнче Чее Миттяна, Аристарх Дятлова тата пилĕк карателе ревком сучĕпе, революци ячĕпе персе вĕлерчĕç. Тăватă карательпе икĕ партизан тытăçура пĕтнĕ. Пилĕк каратель, урамăн вырăссем иурăнакан вĕçĕнче пулнисем, Самлей еннелле тарса хăтăлнă. Икĕ карателе, хальтерех отряда кенĕскерсене, тытăçу вăхăтĕнче алă çĕклесе тыткăна парăннăшăн ревком ирĕкрех хăварчĕ. Тепĕр виçĕ карательпе ялти икĕ кулака — Хĕрлĕ Ваççапа пĕр Дятлова — ревком, заложник туса, хăйсемпе пĕрле илсе каймалла турĕ. Вĕсем пирки халăха ăнлантарса панă чух Рамаш çаила каларĕ:

— Кулаксем е ытти тăшмансем ялти партизансен çемйисене хĕсĕрлеме тытăнсан, заложниксене суд тумасăрах персе вĕлеретпĕр, хамăр каллех Якальне революци ячĕпе суд тума таврăнатпăр. Ан пăшăрханăр, юлташсем! Шуррисене пурне те кĕçех аркатса тăкатпăр. Курăр, ав, революцишĕн çапăçма мĕнле маттур йĕкĕтсем каяççĕ...

Рамаш Верук шăллĕ иккенне пĕлекенсем пулмарĕç. Верук отрядпа пĕрле кайма та, вăхăтлăха Чулçырмана куçма та килĕшмерĕ, чирлĕ хунямăшне пăхма юлчĕ. Чее Миття персе вĕлернĕ шĕвĕр сухаллă старик унăн хуняшшĕ, Шурă Праканĕн ашшĕ пулнă иккен.

Епле васкамалла пулсан та, пĕр хушлăха çитсен, Рамаш отряда чарчĕ, виçĕ партизана чĕнсе илсе, Куштан Темен патне кĕме хушрĕ. Лешсем Рамашăн «Тĕве куккăшне» пӳртрен сĕтĕрсе тухрĕç те витене хупса лартрĕç. Рамаш пӳрте чупса кĕчĕ, хăраса ӳкнĕ карчăка ыталаса чуптурĕ.

— Рамаш эпĕ, Марье кинемей, анхăра, куккана ним те тумастпăр, — терĕ вăл. — Тăвар кирлĕ манаг, пĕр çур пăт тăвар. Пĕлетĕп: вăл хыт кукар вĕлерсен те хăй ирĕкĕпе парас çук. Спаççипă сана, Марье кинемей! Эс пире питĕ пулăшрăн, революци ячĕпе тав тăватăп сана!

Марье кинемей Сахар ывăлне вăл калаçма пуçласанах палласа илчĕ, вара те савăнса, те хурланса, макăрса ячĕ.

— Пехил, ачам, пехил! Аçу ăçта çӳрет? Пуçне хуман-ши? — хыпаланса мăкăртатрĕ карчăк.

— Пĕлместĕп, Марье кинемей, ннм те пĕлместĕп. Верука упра! Хăрушлăх килсе тухсан, пытар. Хунямăшĕ сывалсанах, Весуккана Ятрус учитель патне е Чулçырмана ăсат. Трашук килсе тухсан, ялта мĕн пулнине каласа кăтарт, хыпарсем пĕлкелетĕр те тӳрех каялла таврăнтăр.

Карчăк, хутаç тытса, тĕпсакайне кĕрсе кайрĕ.

«Тăварĕ кĕлетре, тенĕччĕ Трашук. Кунта та пытарнă иккен чее старию» — кулса илчĕ ăшĕнче Рамаш. Тухса каяс умĕн вара карчăка:

— Эпир кайсан, кăлар стариккӳне. «Мана тав ту, эп пулмасан, сана та персе вĕлеретчĕç. Кулаксемпе ан çыхлан, эп сана çăлма та, пĕтерме те пултарап» тесе хăрат, — терĕ.

Карчăк йĕкĕте каллех ыталаса илчĕ:

— Эх, Рамаш, ачам! Вутлă ĕçе кĕтĕн пулин те, шӳт тума çавах манмастăн. Кăмăлпа яланах ырă пул. Хăвăн пуçна та сыхла. Верукшăн ан пăшăрхан...

Кăмăллă карчăк Рамаша та хĕрес хурса ăсатрĕ.