Электронлă вулавăш

Чулçырмана халь паллаймăн. Урамĕсем, çурчĕсем улшăнман, халăхĕ улшăннă. Çĕнĕ çул иртсен, яла салтаксем таврăна пуçларĕç. Çыру çырса тăраканнисем пурте тенĕ пекех килсе пĕтрĕç. Çыру çырса тăманнисем те тупăнкаланă. Ĕлĕм-Чĕлĕм ывăлĕсем — Кĕркурипе Пали — иккĕшĕ те таврăнчĕç. Ял çыннисем виçĕ çул ытла салтакра, вăрçăра пулса йăлтах улшăннă: йăвашшисем харсăрланнă, харсăррисем йăвашланнă. Çав вăхăтрах пурте нумай калаçакан пулса кайнă. Салтак арăмĕсем паллаймаççĕ упăшкисене.

Праски çеç, упăшкипе сахал пурăннăскер, Кĕркури улшăннине асăрхаймарĕ. Вăл Кĕркурие çылăха кĕмесĕр кĕтсе илнĕшĕн халь тем пекех савăнать. Кĕтерие ыталаса чуптурĕ. Мĕншĕн чуптунине каламарĕ. Кĕтеришĕн каламасан та паллă. Вăл хăй тĕллĕн çеç айван хĕрарăмран кулса илчĕ.

Тăлăха юлнă хĕрарăмсем вара, упăшкисене паян тин çухатнă пек, çĕнĕрен хурланса ӳкрĕç. Хрулкка учитель хĕрĕ çеç — Мулла Анукĕ — хурланмасть, хурлансан та, çынна палăртмасть.

Ятрус Хрулккине, вăл Мăрзабай Тимушĕнчен те нумай вĕреннĕрен, ял çыннисем малтан Мулла-Хрулкка тесе чĕнетчĕç. Кайран, учителе тухсан, апла чĕнме пăрахрĕç. Хрулккан пĕртен-пĕр хĕрне вара çаплах Мулла Анукĕ тесе чĕнеççĕ. Анук халĕ пысăк пӳртре пĕчченех пурăнать. Амăшĕ вилсен, ашшĕ урăх авланмарĕ, хĕрне хăех пăхса ӳстерчĕ. Халĕ вăл, учительте катари ялта ĕçлекенскер, хĕрĕ патне сайра хутра çеç килкелет. Хăюллă хĕр хăй тĕллĕн те аптрасах каймасть. Ашшĕ ăна самаях вулама-çырма вĕрентнĕ. Çĕр ĕçне хăнăхманскер, Хрулкка ĕçпе те, канашпа та хĕрне хуçалăхра пулăшаймарĕ. Анук хăех арçын. ĕçне тума, хуçалăха тирпейлĕ тытса тăма вĕренчĕ. Пĕр лаша, пĕр ĕне, темиçе сурăх пур ун. Пĕр ят çĕрĕ акса пурăнать.

Çултан туха пуçланă хусах хĕр вăрçă пуçланнă çул хăй пекех хусах йĕкĕте киле кертрĕ. Анчах упăшкине, Праски пек, ача тăвичченех салтака ăсатмалла пулчĕ унăн. Çав çулах Анук вăрçăран хура хут илчĕ. Каллех пĕччен пурăнма пӳрнĕ иккен ăна.

Пĕчченлĕх хăртмарĕ уçă кăмăллă çамрăк хĕрарăма. Еалтак арăмĕсем татти-сыпписĕр çӳре пуçларĕç ун патне — рыру çыртарма, хаçат вулаттарса хыпар пĕлме. Пĕр хăнăхса çитнĕскерсем, сăлтавсăрах килсе ларакан пулчĕç. Унсăрăн та Анук пӳртĕнчен çын татăлмасть. Кĕркунне кунта хĕрсем улах лараççĕ, хĕлле çамрăксем юмах итлеме пухăнаççĕ. Юмах ăсти Шатра Микка кӳршĕрех пурăнать. Микка ерçмен чух юмахне Анук хăй çаптарать. Ывăнма пĕлмесĕр калаçать.

Мулла Анукĕн пӳрчĕ Çырмапуçĕ вĕçĕнче хăрах енлĕ урама урлă, урам вĕçне питĕрсе ларать. Урам тепĕр енĕ — Чулçырман чăнкă çыранĕ. Питĕ улах вырăн ĕнтĕ. Те çавăнпа, те кил хуçи вашаватлă пулнăран, халь кунта каçсерен вăрçăран таврăннă салтаксем çӳре пуçларĕç. Те юмах итлесшĕн, те революци пулнăранпа калаçма вĕреннĕскерсем, калаçасшăнах пухăнаççĕ хăйсен арçын улахне. Шатра Микка çынна калаçтарма пĕлет. Халь вăл хăй юмах янинчен ытла салтаксене калаçтарать. Çак ĕçре кил хуçи те лайăх пулăшать ăна.

Микка Мишша салтакăн сурхури юмахне манман-ха. Çĕнĕ юмах вĕçĕ пирки вăл мĕн каланине те лайăх астăвать. Халь çав вĕçлевсĕр юмаха юмахçă салтаксене ярса пачĕ.

Фронтовиксем çăвар карса итлеççĕ Миккан çĕнĕ юмахне. Тĕлĕнмеллипех тĕлĕнеççĕ. Пăхăр-ха ĕнтĕ çак Миккана! Ялтан тухмасăрах паянха лару-тăру пирки тĕнче куркаланă салтаксенчен лайăх чухлать. Ытларах Ленин çинчен, ун ашшĕ чăвашсемпе туслă пулни çинчен, Ленинăн пиччĕшĕ синчен каласа пани тĕлĕнтерчĕ вĕсене.

Ĕлĕм-Чĕлĕмĕн кĕçĕн ывăлĕ Кĕркури, çак урамрах Шатра Миккапа юнашарах пурăнакан Ахтем Макарĕ — питĕ тăнлă çынсем. Пуринчен ытла çавсене тĕлĕнтерсе пăрахрĕ Микка. Епле-ха кӳршĕре пурăнса та ĕлĕкрех асăрхаман вĕсем: кĕрнексĕр пĕчĕк чăваш пысăк ăстăнлă, хитре кăмăллă çын иккен.

— Атя, Микка пичче, Совет влаçĕ çинчен тата юмах çаптар эппин, — терĕ тахăшĕ. — Пире, айвансене, мĕн пулнипе мĕн пулассине каласа пар.

— Çĕнĕ юмахăн вĕçĕ çук-ха, — хуравларĕ Микка. — Юмах епле вĕçленесси сиртен килет. Эсир юмаха тивĕçлĕ ĕçсем тусан, эп вара çав ĕçсем пирки сирĕн ачăрсене юмах ярса парăп. Халь эсир хăвăр мĕн курни çинчен, киле епле таврăнма пĕлни çинчен каласа кăтартăр пире.

— Каласа парĕç сана, кĕтсех тăр! — лăхлатса кулса ячĕ Анук. — Епле пăшалсене пăрахса фронтран тарни çинчен калама именеççĕ вĕсем.

Салтаксем, чăнах та вăтаннă пек пулса, йĕкĕлтекен хĕрарăма нимех те тавăрса калаймарĕç. Анукĕ чарăнмасть-ха, тӳррĕнрех ыйтса вĕтелентерет чĕмсĕрленнĕ салтаксене:

— Керенский киле ямарĕ сире, ерман патшине çĕнтериччен çапăçма хушрĕ. Халь мĕн, Ленин киле таврăнма хушрĕ-и? Е эсир, Виçĕ Якур пек, никамран ыйтса тăмастăр-и, никама та пăхăнмастăр-и?

— Эс, Анук, ним пĕлмесĕр ан сӳпĕлтет-ха, — терĕ вара Ахтем Макарĕ. — Эпир таркăнсем пек тарман фронтран. Полк комитечĕ киле таврăнма ирĕк пачĕ пире. Пăшалсене те пăрахса хăварманччĕ эпир. Сызрань хулине çитсен, большевиксен комитечĕ винтовкăсене илсе юлчĕ.

— Эс, Макар Петровчă, пире ним пĕлмен çынсем тетĕн-и? — хĕрсе кайрĕ Анук. — Эпир Микка пиччепе сиртен те ытларах пĕлетпĕр. Ленин мир пирки декрет кăларнă. Сирĕн çинчен вăл: «Салтаксем миршĕн урапа сасăлаççĕ», — тенĕ. Сире уншăн хурламан пултăр. Совет влаçĕ салтаксене киле таврăнма чармарĕ. Анчах ак мĕн çинчен ыйтасшăн эпĕ сирĕнтен: мир тăвакан, çĕр паракан Совет влаçне тăшмансенчен камăн хӳтĕлемелле? Сире киле таврăнма полк комитечĕ ирĕк пачĕ тетĕр. Юрĕ. Замана шăллĕ Мишша пичче хăй дивизи комитечĕн пуçлăхĕ пулнă. Сирĕн пекех, киле таврăннăччĕ. Халь ăçта вăл, пĕлетĕр-и? Совет влаçĕшĕн тăшмансемпе çапăçма кайрĕ. Вăт калăр ĕнтĕ, урапа сасăлакан паттăрсем, мирпе çĕр паракан Совет влаçĕшĕн çапăçма хатĕр-и эсир е арăмăрсен хыçне пытанса ларма килтĕр-и?

Замана Тимĕрккин шăллĕ çиичен илтнĕ салтаксем, вăл Çырмапуçĕ тĕпĕнчи пӳрт еннелле сукмак тупни çинчен те хăлхисене кĕнĕ вĕсенне. Тепĕр чух пулсан кун пирки шăл йĕркелесе те илнĕ пулĕччĕç. Халĕ вара пĕри те пуçне çӳлелле çĕклемерĕ.

Анукĕ хăйĕн сăмахне пĕтернĕ хыççăн кăшт чарăнса тăчĕ те сасартăк: «Чĕнместĕр!» — тесе ахăлтатса илчĕ.

— Ну усал та эс, Анук, — кулса ячĕ Кĕркури те. — Аплах ан намăслантар пнре. Эпир те ннм пĕлмен çынсем мар. Микка пичче пек юмах яма та пултаратпăр. Малтан пĕр сăмах калам акă. Михаил Осокин Хĕрлĕ гвардие çырăнса вăрçа кайнă вăл, тĕрĕс каларăн, Анук, Совет влаçĕн тăшманĕсемпе çапăçма кайнă. Совет влаçне хӳтĕлеме халь рабочисемпе большевиксенчен çеç тăракан Хĕрлĕ гварди çителĕклĕ мар. Совет влаçĕ патша çарĕ вырăнне Хĕрлĕ Çар тума пуçларĕ. Халлĕхе Хĕрлĕ Çара салтаксем хăйсен ирĕкĕпех çырăнаççĕ. Халь ĕнтĕ эпĕ те сире пĕр юмах ярса парам.

Салтаксем хускалкаласа илчĕç. Анук Шатра Миккапа юнашар ларчĕ те: «Атя, Кĕркуç, яра пар», — терĕ, куçне вылятса.

— Эпĕ, хăвăрах пĕлетер, Румыни фронтĕнче пулнăччĕ, — пуçларĕ Кĕркури. — Пирĕн пата та Совет влаçĕ пирки хыпар çитрĕ. Пирĕн аялти-çӳлти комитетсем пĕр-пĕринпе вăрçса, хирĕçсе пĕтрĕç. Эпир вĕсем пĕр шухăшлă пулса мĕн каласса кĕтрĕмĕр-кĕтрĕмĕр те пĕтĕм полкĕпех Россия еннелле туртăнтăмăр. Ĕçсем чăнах та юмахри пек пулса кайрĕç пулин те, тăван çĕршыва юмахри пек хăвăрт çитеймерĕмĕр. Хир-хир урлă çуран утма та, поездпа юнашар чупма та тиврĕ, буфер çине те утланса пăхрăмăр, вагон тăрринче те выртса куртăмăр. Çапла тăван çĕршыва çитрĕмĕр-çитрĕмĕрех. Мускав таврашнелле çывхарсан тин вагон ăшне кĕрсе ларма телей çитрĕ пире. Телейĕ те чухăнрах пулчĕ, пирĕн хĕрлĕ вагонсем чăп-тулли, ларма-выртма вырăн çук. Тӳсетпĕр-ха. Вагонран кирлĕ чух та тухма хăратпăр, тухсан калле лараймăн. Кĕтмен çĕртен вагонсем пушанас кун та çитрĕ. Пĕр пысăк станцире (ятне лайăх астумастăп, те Резан, те Казан пулчĕ) пире ытлашши чарса тăчĕç. Çавăн чух пирĕн вагон тăрук пушана пуçларĕ. Эпĕ те тухса курас терĕм вара. Пăхатăп, поездри пĕтĕм халăх пĕр çын тавра пухăнса кĕпĕрленнĕ. Çынни улăп пек, пуринчен çӳллĕрех курăнать: те салтаксем тĕрелесе тăраççĕ ăна, те вăл пĕр-пĕр япала çине хăпарса тăнă. «Комиссар — оратель калаçать», — терĕç çывăхри салтаксем. Чăнах та, алă сулкаласа тем кăшкăрать çынни — çиле хирĕç илтĕнсех каймасть. Вара эп çиле майăнрах кайса тăтăм та улăп-комиссарăн юлашки сăмахĕсене илтсе юлтăм. Çав сăмахсене асăнсан, халĕ те чун çӳçенсе илет.

Кĕркури шăпланчĕ.

— Мĕн каларĕ вара комиссар? Пире те каласа çӳçентер эппин, — татах йĕкĕлтерĕ салтака Анук.

— Мĕн каларĕ тетĕн-и? Эп ун пек калаймăп çав. Пире, сан пек, намăслантарса та пăхрĕ, хавхалантарса та калаçрĕ. Хайхи, пăшал пирки асăнса чуна витерчĕ. Эс — çĕр çынни, революци салтакĕ! Сан аллунта пăшал тет. Çав пăшала алăран ямасан, пурте большевиксен партийĕ тавра пĕтĕçсен, пирĕншĕн нимле тăшман та хăрушă мар, тет. Пире хăватлă парти ертсе пырать, пире пĕтĕм тĕнчери революци çулпуçĕ Ленин юлташ çул кăтартса пырать тет. Юл.ашкинчен пире пурие те Хĕрлĕ Çара çырăнма чĕнчĕ вăл.

Кĕркури каллех шăпланчĕ. Мулла Анукĕ, кĕлеткипе малалла туртăнса, пăлхавлăн ыйтрĕ:

— Нивушлĕ пĕр çын та çырăнакан тупăнмарĕ-и?

— Çырăнмарĕç темерĕм-çке. Вагонсем пушанса юлчĕç терĕм вĕт. Çурри ытла, Хĕрлĕ Çара çырăнса, çав комиссар хыççăн кайрĕç.

— А эсир? Мĕнле куçпа пăхса ăсатрăр юлташăрсене? Сан чуну çӳçенеймен пуль çав ун чух, Григорий Ермилчă. Çырăнмарăн, çамрăк арăму патне васкарăн. Çапла-и? — кулса-тăрăхласа мар ĕнтĕ халь, хурласа-айăпласа каларĕ Мулла Анукĕ, Ятрус учитель хĕрĕ.

— Ериперех, Анна Фроловна, — терĕ вара Кĕркури те. — Сиплемен сурана ан шăйăр-ха. Çырăнма паян та вăхăт иртмен. Тен, çавăнпа ку юмаха аса илтĕм пуль.

Тепĕр пӳртре те арçын улахĕ каç-каç пухăнкалать — Тăвайккинчи лавккаçăн шăвăç витнĕ вăрăм пӳртĕнче. Кунта куштансен улахĕ. Анчах Белянкинпа çыхăнса тăракан Смоляков чее хăтланать. Летчик-Миккана чухăн тесе чĕнет вăл вăрттăн улаха, Мирски Тимука — батрак тесе. Замана Тимĕркки те кирлех вĕсене: «вăтам хресчен» вăл. Ун шăллĕ большевик пулни пăшăрхантармасть куштансене. Ялтан кайнă-ха вăл, ашшĕсен пӳртне пĕртте кĕрсе курманнипе пиччĕшне кӳрентерсе хăварнă. Çавăнпа Замана Тимĕркки каллех çӳре пуçларĕ кăмăшка шеллемен лавккаçă патне.

Малтан куштансен улахĕнче питĕ шавлăччĕ.

— Çĕр парса улталарĕç пире. Çĕр пуяншăн ĕлĕк те çителĕклĕччĕ. Халь Мишша-салтаксем пуянсен пӳлмисене тустарасшăн. Памастнăр тырă! Вĕлерсен те памастпăр! — кăшкăрать Хаяр Макар.