Помидор
«Ара, çынна шыва путарма хатĕр этем Кристобаль вăхăтĕнче те пулнă мĕн вăл. Ах çырлах! Хăйсем тинĕс çинче; унта та, кунта та, кайра-малта та, йĕри-тавра шыв кăна, пĕлĕт. Мĕн тери хăюллă вĕсем. Пĕр-пĕринпе вăрçма епле тахат çитет вĕсен. Эпĕ пур, тинĕс çинче те мар, кăмака хыçĕнче кăна пулин те, ман чĕре, чăх чĕри пек, картлатса тапать. Ним тума аптраса, çăвар уçма хăраса, шăла çыртса çех ларап-çке ĕнтĕ. Тĕнчере мĕне кирлĕ манашкал этем», — тесе татах шухăшлать, кăмака хыçĕнчи çын, сулахай аллипе хăлхи тĕлнерех пуçне майпе хыçса.
— Çын та çын, тивĕçлĕ çын Кристобаль йышши кайтăм-килтĕм ним те çук. Хăй шухăшланă çĕре те каять Кристобаль йышши этем. Тĕлĕнмелле герой-çке унашкаллисем, — тет Улю, кулюкка майлă кăвăлтатса калаçса.
«Ырă кăмăллă, тетте кин, Улю кин! Вырнаçман сăмах çукпа пĕрех сан. Маттур ĕнтĕ Кристобаль йышши этемсем. Вутра та çунмаççĕ, шывра та путмаççĕ вĕсем. Эс пур килте те, кӳршĕре те, ялта та, тĕпеле иртме хăяймасăр çӳрен. Кушак кайăк евĕрлĕ, кăмака хыçĕнче пурнан çав пурнăçа», — тесе шухăшлать кăмака хыçĕнче лараканни; анаслать хăй, ыйăх пуснă майлă.
— Кайсан-кайсан, пĕр лăпкă, уяр кун кăнтăрла умĕн, кимĕсем çинчен пăхса пынă чух, Кристобаль, матруссем аякра, океан шывĕ çинче тем хуралса, тăсăлса тăнă пекле курнă. Çывхарнăçемĕн вăл хура курăнарах панă.
— Çĕр пирĕн умра, — тенĕ Кристобаль. — Авă, акă, хайхи çĕр курăнать, — тенĕ матруссем те хавасланса.
— Çав терин асапланса çӳренине кура, асапланни, тӳсни харама кайманни мĕн калас ĕнтĕ, мухтав сана чаплă Кристобаль, — тесе, виç-тăват хут ал çупса илчĕ Улю.
«Ара, Улю кин! Таçта, океанра хумханса çӳриччен, çĕр çине тухни аван-ха та вăл. Çапах та, Кристобальшĕн ал çупма пирĕн ялсем мар-çке вăл. Председатель пирĕн уншăн ал çупма те хушать-ха, те хушмасть-ха. Кристобаль, сан хăну сăмаххи тăрăх, авалхи çын пулать те-ха вăл. Ал çупни харам ан пултăрччĕ. Ку ют çын сăмаххи те чăн-ха, те суя-ха тата. Тепри суеç те пулатьу», — тесе шухăшлать кăмака хыçне пытанни.
— Чăнах та вĕсен умĕнче çĕр, утрав пулнă. Малтан вĕсем Багам утравне аннă, унтан Гаити, Ямайка, Куба утравне анса, çитсе курнă. Унтан вара Кристобаль кăнтăр енчи Америке пынă. Вăл çитнĕ çĕрсенче вăл вăхăтра шурă ӳтлĕ çынсем пулман; тĕксĕм, хура ӳтлĕ çынсем кăна пурăннă унта ун чухне. Кристобальрен кайран Америка ытти çынсем те кая-кая курнă.Табака, помидора, паранка Америкрен исе килнĕ, — тет Улю хăни.
«Ара, исе килмесĕр. Исе килни лайăх япала. — Кучченеç килех тăтăр; эпир çисех тăрар, — тенĕ ваттисем», — тесе шухăшлать те, татах анаслать, ыйăхлать, пуçне усать; ларнă çĕртех, ыйăх пуснипе, çывăрса каять кăмака хыçĕнчи, пĕрене çумне сĕвенсе.
— Апла çĕнĕ çĕр-шыв тупнăскер, кайран пит чапла тухнă пуль вара Кристобаль; пит пуян пурăннă пуль вăл пурнăçа, — тесе ыйтать Улю.
— Вăл çитнĕ çĕр Инди мар, Америк пулнă. Мухтава тухнăшăн, çĕр çаврака тенĕшĕн, пупсем вĕрентнине ĕненменшĕн, католик пупĕсем курайман Кристобале. Тура ĕненмес тесе, айăпланă уна. Пуясса та пуяйман вăл. Католик пупĕсем хĕснипе, пуçлăхсем курайманнипе вăл пит чухăнланса, хурлăхлă вилнĕ.
Кристобале Христоф тенĕ. Хушамачĕ ун Колон пулнă. Вырăсла ăна Христофор Колумб тесе калама хăнăхнă.
Тавтапуç Христофор Колумба Америке авал тупса панăшăн, унтан паранкă, помидор илсе килме пулăшнăшăн. Тавтапуç сана та мана тутлă апат çитернĕшĕн, каçар, чăрмантарнăшăн ан ятла. Ку тери ырă кăмăллăскер, эсĕ ĕнтĕ çак сăмахшăн та ан ятла мана; хăна пултăм та сан патра кĕçĕр; çĕр тĕттĕм, çĕр хута каясси, сан патнах çывăрас тенĕшĕн те ан ятласам,— тет Улю хăни.
— Ятлаççи вара сан пек çынна. Чăрманни те ним те çук. Эс сăмахласа кăтартнинчен тĕлĕнсе кайрăм-ха эпĕ. Кулленех итлесе ларасчĕ кунашкал каланине. Ара, хам пантах выртан, — тет Улю пит çемçе, ăшă саспа.
Улю вырăн хатĕрлерĕ пулмалла. Салтăнса выртрĕç пулас.
Кăмака çинче шăрчăк сасси, икĕ сас. Чĕрик-чĕрик чĕриклетет пĕри; чирик-чирик чĕриклетет тепри, пĕчĕкрех сасли; аçипе ами пек вĕсем.
Пĕри те пĕри, ылмаш-ылмаш чĕриклетеççĕ тата, чĕриклетсе пĕр-пĕринпе сăмахланă пек, пĕр-пĕрне чĕннĕ пек.
Чĕрик-чĕрик чĕриклетеççĕ майĕпе. Васкарах-хăвăртрах чĕриклетеççĕ шăрчăксем. Хăвăрт та хăвăрт чĕрик, чирик, чĕрик, чирик туса илеççĕ шăрчăксем. Вара майĕперех чĕрик-чĕрик тет пĕри; тата майĕперех чирик-чирик тет тепри. Кăлт тата чĕрик, чирик, чĕрик, чирик илтĕнкелерĕ те, лăпланчĕç шăрчăксем те. Ыйха кайрĕç-и, тен, пурте, канса çывраççĕ пулас.
* * *
Пит тĕттĕмччĕ те тулта; пăртак уçăла пуçларĕ; пĕлĕтсем сирĕлеççĕ; çăлтăрсем йăлтăртатса пăхаççĕ пĕри те пĕри. Çĕр çинче этем епле пурăннине курса чухласшăн пуль те ĕнтĕ вĕсем. Уйăх та тухать; тинкерсе, çутатса пăхать çĕр çине. Ял хушшине те, урамсене те ӳкет ун çути. Кантăкран ӳксе, пӳрте те пăхать тата уйăх çути. Улю кантăкĕнчен те пăхрĕ те.
— Ойда-а еще,
Еще-о сильней
Разом еще-о,
Ойда-а сильней!
Тата-а çакна,
Тата-а куна,
Тыт та-а ывăт
Шыва-а ывăт!
Çапла кăшкăрса, юрласа, харăс тыта-тыта, сулла-сулла матруссем, пит паттăрскерсем, сап-сарă çынсем хăйсем, прахут çинчен çăпаталлисене, шур йĕмлисене шыва вăркăнтараççĕ. Атăл тесен Атăл мар, Атăлтан сарлака. Ик айкки те питĕ пысăк, аслă вăрман. Йывăç тăршшĕ улт-çич юман çӳллĕш. Йывăç вуллисем ик-виç пӳрт хапи пек.
Сĕм-тĕттĕм пулчĕ çанталăк. Тухрĕ тăвăл. Айккăн-майккăн силленет, чӳхенет кимĕ. Йăл-ял, йăл-ял çиçĕм çиçет. Уяртрĕ вара, çанталăк çутă.
* * *
Çывăрса çапла тĕлленет-мĕн кăмака хыçне пытанни. Тĕлĕкре хăранипе усăннă пуçне силлентерет вăл. Ун ури пуç çинех кăмака çинчен тӳп! сикрĕ хайхи, шур кушак. Шартах сиксе вăранчĕ ку.
Пăхать — пӳрт çутă. Уйăх ухнă-мĕн. «Ак ĕнтĕ уйăх ухиччен киле таврăнас тесе шутланăччĕ. Пӳртрен мĕнле тухса вĕçернес! Кунтан тухсан, урамра та уйăх çути; çын курма пултарать, çынсем арăма каласа кăтартĕç эпĕ Улю патĕнчен тухни çнчен. Ак вара хайхи арпашса каять самана; тăлланса, çыхланса ӳкеп вара хама хам», — тесе, сулахай алли ывăç тупанĕпе çамкине шăла-шăла шухăшлать кăмака хыçне пытаннă çын. Аса килет ăна,
Ой-яр ай-яр, ай-ай-яй.
Иван! — теп, Иван! — теп,—
Улюк патне ма каян?
Темрен тем пулас;
Те серепе лартас.
Хурчка тĕке çăлнă пек,
Çӳçне-пуçа çăлĕç.
Иван! — теп, Иван! — теп, —
Улюн патне ма каян?
Апла-капла çӳресен,
Патакпала хĕнесен,
Уксах-чăлах пулмăн-а,
Ялта намăс курмăн-а?
А-яр, а-яр, ай-яй-яй, — тесе яш чухне юрлани.
* * *
Шур кушак, хӳрине çӳлелле тăратса, майĕпе мăрлатса, ун урине сĕркеленет; пăртак утса каять пӳрт алăк еннелле; каллех пыра-пыра сĕртĕнет ун урине мррр! мăрлатса, «Атя, алăк уç! Кăлар мана, тула тухас килчĕ ман», — тенĕ пек.
* * *
Пуçне чиксе çывăрнă чух хăй умне хывăнса ӳкнĕ çĕлĕкне илсе ик аллипех пусса тăхăнать ку çын çĕлĕке. Майĕпе тăват уран тăрать. Кушак алăк патнелле утать. Ку та ун хыççăн тăват уран упаленет майĕпе-майĕпе. Шур кушак, алăк тĕлне çитсе, алăк уçасса кĕтнĕ вăхăтра ку кăмака хыçĕнчен тухиччен купарчине усса лăпчăнса ларчĕ те ик аллине те чĕркуççи хушшинчен урайне тытса, ĕнсине, пуçне малалла тăсса пăхать кăмака хыçĕнчен. Уйăх çути аван çутатать пӳрте. Кравать çумĕнче вĕр-çĕнĕ мăшăр атă, шур чăлха урайĕнче, Пукан çинчен çĕнĕ тăха усăнса тăрать, вульвер çакки майлăскер. Ăна курсан лăшах калла туртăнса лăпчăнчĕ ку çын. Татах пăртак кармашса пăхать. Уйăх çути кравате пĕтĕмпех çутатать. Кравать çинче пысăк, тĕреклĕ арçын. Ун çумне Улю йăпшăнса выртнă, ыталаса, пуçне вăл çын кăкăрĕ çине хурса, ĕмĕрне иккĕш уйрăлас çук пек; Улю çӳçĕ, хура çӳç, сапаланса витнĕ вăл арçынна. Иккĕшĕ, те пĕв-сийĕ витĕнменпе пĕрех, çывраççĕ иккĕш те, уçă, вăрăммăн, вĕçе-вĕçĕн сывласа.
Ку çын, тутине чăмăртаса, сулахай янах çинелле туртса илчĕ пĕрре. Шур кушак, каллех мăрлатса, ун умне пычĕ те алăк патне кайрĕ. Ку та лăпчăнкаласах утса пырса алăк хăлăпне тытрĕ, питĕркĕчне майĕпе шутарса илчĕ, хăлăпĕнчен çĕклерех, майĕпе уçрĕ алăка. Хăй те тухрĕ, шурă кушак та тухрĕ, алăк каллех майĕпе хупрĕ. Алкум калинкки уçах выртать. Кушак васкаса анчĕ, картишне тула тухма тăчĕ кукăрăлса.
Уйăх çутипе урама тухма хăраса, ку çын йĕтеме карта урлă каçать, йĕтем хыçĕпе килне кайма. Шур кушак та унтан юлмасть, якăлт! сиксе каçрĕ карта урлă.
«Ай, кушак тус! Эс пулăшман пулсан лекетчĕ пулмалла мана кĕçĕр. Атя хамăр арпалăха. Унта шăши нумай. Апат çисен этем кăмăлĕ уçăлать; шăши тытсан кушак чунĕ савăнать», — тесе, хăйне хăй шухăшлать вăл, шурă кушака пăхса.
* * *
Кӳршисен йĕтем хыçĕнчен çаврăнса, хăй йĕтемне кĕрет. Шурă кушак та юлмасть унтан, хыçалтанах пырать.
* * *
Ку çыннăн хапхасăр арпалăх, лупасай майлăскер.
«Кушак тус! Атя-ха арпалăха. Эс шăши асту, ман шухăшламалли нумай; пуç çаврăнать шухăшпа, ăш вăркать, — тенĕ пекле пăхать шур кушак çине; арпалăха кĕрет. Пĕр каска пуканĕ çине ларать, хӳме çумне таянса. Кушак çĕре ларчĕ, хăлхине тăратса.
* * *
Шухăшлать ку çын çапла шухйшлать, «Улю кине шаннăччĕ эпĕ. Ун патне киле кĕрес шухăш пурчче ман, хам арăмран уйрăлса, — арăмпа килĕштермесĕр пурнаттăмăр та. Улюпа та ман пурăнма май килес çук, хам арăмпах килĕшме тăрăшмалла пулать пуль. Ачасене те пăрахас килмест». Пăртак татах ларать. Пăхать шур кушака. «Эс кунта килсе шăшисене тыткала, хамăрăн пирĕн кушак çук. Сирĕн патра эп текех пыраймăп ĕнтĕ», — тенĕ пекле. Кушак арпалăха юлчĕ, çын вара арпалăхран тухса утрĕ килнелле; йĕтем хапхинчен кĕчĕ хăй килне.
* * *
Уй куçлă, вăрман хăлхаллă, тенĕ авалхи çын. Çынран, ял-йышран пытарма çук унта-кунта, ялта мĕн-мĕн пулса пынине; пĕлеççех пулни-иртнине; чухпа та пулин чухласа пĕлеççĕ. Ашкассинчи Ашак Иванĕ арăмĕпе килĕштерменнине, хăйсен кӳршинчи тăлăх арăм Улю патне Иван иленнине те ял-йыш сиснĕ, пĕлнĕ, анчах шарламасăр тăнă, пĕлмиш пулса.
* * *
Колхоз тусанах тăлăх Улю хăйсен колхозне кĕнĕ. Пур ĕçе те пит лайăх, сатур ĕçленĕ.
Помидор лартса тума ăста пулнă вăл, Пахча-çимĕç бригадине уйăрсан Улюта унта ĕçленĕ, тем пекех тăрăшса.
Хут пĕлекенскер, ку ĕçе кĕнеке тăрăх, курса кайса, ыйтса пĕлсе вĕреннĕ тата вăл.
1932 çулччен Ашкассинчи Ашак Иванĕ, лăпрах пурăнаканскер, вăтам шучĕпе шутланса тăнăскер, вăл çулччен колхоза кĕмесĕр, калла-малла шутлакаласа тăнă. Çемьере арăмĕпе килĕшӳ пулман унăн. Арăмĕнчен уйрăлас шухăшпа иленнĕ вăл Улю патне.
* * *
Кăмака хыçĕнче тыткăнра ларсан Иван шухăшĕ-кăмăлĕ çаврăнса ӳкнĕ урăхла. Хăй арăмĕпе килĕштернĕ вăл, унта-кунта çӳресрен хăйне чарнă; колхоза кĕме килте сăмах татнă, единоличник пурнăçĕ ниçталла маррине кура.
* * *
Пĕрре колхоз пуххине пынă та Иван сăмах илсе,
– Колхозник юлташсем! Кăмăл, шухăш колхоз енне çаврăннă ĕнтĕ ман, мĕншĕн тесен колхозран пуçне çĕр ĕç йĕрки, тухучĕ çук. Хăвăрах пĕлсе тăратăр, каламасăрах паллă, ман кил-йышра, çемьере, хам айăплă пирки, вăл-ку япаласем пулнă, вырнаçусăр ĕçсем — унталла та, кунталла та пăркаланнă эпĕ, чăн çул тупаймасăр. Кил-йыш ĕçĕпе халь эпĕ пĕр çулпа, çирĕп çулпа пыратăп; арăмпа иксĕмĕр килĕшнĕ, йĕркеллĕ пурнатпăр; ачапчана та аванах пăхса ӳстерме шухăшлатпăр; пирĕн йыш татах хутшăнасса кĕтетпĕр-ха; хуçалăх ĕçĕпе те колхоз ĕçне чăн-чăнах килĕштеретĕп эпĕ, — илĕр, хаклă юлташсем, мана та колхоза, — тесе çапла каланă вăл.
Варă, чăнах та, Ивана колхоз çемйине кӳртнĕ.
* * *
Ашкассинчи Улю та халь хăна тавраш кӳртме пăрахнă. Апла-капла пурнассине маннă, çав çулах пĕр анатри чăваша хăй патне киле кĕртнĕ. Вĕсен те халь пĕр ача çуралнă. Хитре вара, ачи пит хитре, ытармалла мар.
* * *
Улю та, Иван та ударниксен шутĕнче, малта пыраççĕ пур ĕçре те. Ĕлĕкхи çинчен асăну-тăву пĕртте çук; ĕçне çĕç çĕмĕреççĕ, колхоз ĕçне тĕплĕ, тухăçлă, вăйлă туса, ĕçкунне çирĕплетсе, ӳстерсе.
* * *
Пахча-çимĕç, паранкă, помидор тăвас ĕçпе тата хытă ăмăртмалла ĕçлесе пит мала тухнă-ха вĕсем халь. Иван та вăл ĕç йĕркине вĕреннĕ, татах вĕренсе пырать. Аллăшар, утмăлшар пин тенкĕлĕх, çуллен тенĕ пек, вăл колхоз халĕ пахча-çимĕç сутать. Улю çемйи, Иван çемйи пит вăйланнă, ытти колхозниксем те çирĕпленсех пыраççĕ — çăкăр-тăвартан, пур пурнăçран, выльăх-чĕрлĕхрен.
Премисем илнĕ вăхăтра, акатуйсенче, парне çакса, алра тутăр вĕçтерсе, Иван атăпа, арăмĕ пушмакпа ташлаççĕ пулать иккĕш, пĕтĕм халăха тĕлĕнтерсе.
Иванăн вара хăйĕн сăвви пур пулать. Ăна вăл ташă кĕвви майăн каласа ташлать пулать,
Тĕнкĕл-тĕнкĕл кĕслене,
Ники-ники купăсне
Ăста вăйăç каласан,
Кĕвĕ лайăх çаврăнсан,
Ташламашкăн пит çăмăл.
Ырă çемĕ — ман кăмăл.
Пултăр, пултăр помидор —
Пăлтăр-пăлтăр ташлăпăр.
Помидора лартмашкăн
Кирек кам та пултарать.
Агротехник хушнине
Кирлĕ вара тумашкăн.
Пултăр, пултăр помидор —
Пăлтăр-пăлтăр ташлăпăр.
Помидорăн анине
Çемçе-кăпăш тытмалла
Çум тухсассăн, çумсене
Çумлах-çумлах тăмала
Пултăр-пултăр пмидор —
Пăлтăр-пăлтăр ташлăпăр.
Çум ӳстерсе çĕр вăйне
Ахаль сая ярасран
Çум тухиччен малтанах
Помидорăн йăранне
Катмакпала катмакла.
Пултăр, пултăр помидор —
Пăлтăр-пăлтăр ташлăпăр.
Америкре пулнăскер,
Пирĕн çĕре килнĕскер
Пултăр, пултăр помидор —
Тата вăйлă пултăр вăл.
Ăнса пулсан помидор
Сăра курки пысăкĕш,
Кренке-кило йывăрĕш
Хăшĕ-хăшĕ пулать вăл,
Йăмăх хĕрлĕ пиçет вăл.
Пултăр, пултăр помидор —
Пăлтăр-пăлтăр ташлăпăр.
Вар-хырăма, ăш-чике
Помидор та пит сиплĕ;
Пахча-çимĕç таврашĕ —
Витаминлă апат, тет;
Ăна çини усă, тет.
Пултăр, пултăр помидор —
Пăлтăр-пăлтăр ташлăпăр.
Тринти-тринти çăм тапать;
Кĕрхи-çурхи тиркемест.
Помидор та çавнашкал
Çĕре-мĕне тиркемест,
Ăçта лартнă çавăнта
Пăхнă майăн пулать вăл.
Пултăр, пултăр помидор —
Пăлтăр-пăлтăр ташлăпăр.
Çапла сăвă каласа ташланине тĕлĕнсе пăхса,
— Ара, ку Ашак Иванĕ ăçтан пурне те вĕренсе çитнĕ çав, — тесе, акатуйĕнче калаççĕ пулать вара хăшĕ-хăшĕ, Иванпа арăмĕ ташланă майăн ал çупса, савăнса.
Вулавçăсен шухăшĕ
Çĕнĕ комментари хуш
Эртиван (2009-05-14 11:42:34):
Тĕлĕнмелле вăйлă хайлав. Чăваш эротика прозин чи палăрăьлă тĕсĕхĕ.
Irina (2009-05-14 19:11:57):
Килĕшетĕп. Тăхти чĕлхи илемлĕ те пытарăнчăк шухăшлă. Пысăк мар калаврах чăваш психологине, характерне, тĕнчекурăмне уçса пама пултарнă автор. Ытти хайлавĕсене те вуласчĕ.