Мускав. Июнĕн 19-мĕшĕ. Челюскинцăсене кĕтсе илнĕ кун... Буржуаллă журналист Атрайт, Англири пĕр пысăк хаçат корреспонденчĕ, каç хăйсен таврашĕнчи журналистсем хушшинче нумайччен калаçса ларнă хыççăн мĕн çурçĕр иртсе ик сехетченех «хăйĕн» валли пĕр пысăк статья çырнă пулсан та çапах паян яланхинчен иртерех тăчĕ. Тăчĕ те хăйĕн ĕç йĕркисенче юлашки вăхăтра улшăну пулнине сиссе хăйне хăй çапла каларĕ: «Мĕн сăлтавпа-тăр, Атрайтăм, анчах эсĕ час та час хăвăн пурнăç регламенчĕсене пăса пуçларăн, мĕнле сăлтавпа-тăр, анчах санăн тахçанах йӳçсе хăпарса хăйсен вырăнне ларнă шухăшусем, йăлусем юлашки вăхăтра çĕнĕрен йăшăлтатма пуçларĕç», — терĕ. Атрайт ытти хăйĕн таврашĕнчи журналистсенчен хăйне хăй, хăйĕн шухăшĕсене тĕпчеме юратнипе уйрăлса тăнă. Çавăнпа вăл хăй ăшĕнчи йăшăлтатусем тапранса кайнине çавăнтах сиссе тăнă. Анчах хăйне хăй тĕпчени унăн ку таранччен тӳрем тĕплĕ çырмари шыв пек тикĕс, нимĕн чухлĕ те пăлханмасăр пынă. Вăл тĕпчев хăй çулĕ çинче пысăк, хирĕçӳллĕ кансĕрлӳсемех, аялалла-çӳлелле, унталла-кунталла тапратакан хирĕçӳсем курман. Атрайт çынна, хăйне, пурнăçа, хăй таврашĕнчи пурнăçри пур япаласене аяккарахран, инçетерехрен пăхса тĕпчекен пек пулнă. Тĕпчев процесĕ ăна питех пăлхатма пултарайман. Анчах çав япала пĕрре те вăл пурнăçа юратманнинчен, пурнăçран аякра тăнинчен килмен. Вăл пурнăçа юратман пулсан, пурнăçран аякра тăнă пулсан, унăн нимле тĕпчев те пулас çукчĕ, вăл пурнăç çинчен ытлах шухăшламан та пулĕччĕ...
Тĕпчев процесĕ ăна ытлах пăлхатман, мĕншĕн тесен ун ăшĕнче сивĕ скептик чĕри тапнă. Нумай скептиксем пек, вăл Англире хăйне хăй çапла йăпатнă: ан пăлхан, Атрайтăм, пурнăç тени чăнах та ĕнтĕ хăй ячĕпе çеç пурнăç пек, тĕрĕссипе пурнăçра нимĕнле ырă пурнăç та çук, нимĕнле ырă туртăм та çук, вăл ĕлĕк те çапла пулнă, халь те çапла, малашне те çаплах пулать: эсĕ унта, Атрайт, ытти çынсем пекех нимĕн те улăштарас çук... Нумай пулсан эсĕ аякран курса тăма пултарăн: кам мĕн тăвать, кам мĕн çинчен шухăшлать... Ак калăпăр, ун йышши явленисенчен большевиксем пур. Мĕнрен начар вĕсем çине пăхса тăни ытти япаласем çине пăхса тăнинчен?
Вăл хăйне майлă тарăн журналист пулнă. Хăйĕн çыруллă ĕçĕсемпе, кĕнекисемпе, статйисемпе вулакансен ăс-тăнне вăл пысăккăн кăтăклама пултарнă, çавăнпа та ĕнтĕ асăннă пысăк хаçат Атрайт Совет Союзне кайма тунине хапăлласах йышăннă.
— Акă контракт, эпĕ алă пусрăм ĕнтĕ ун çине, — тенĕ издатель Атрайт çине йăпăлтуллă пăхса. — Сирĕн çине, тарăн ăслă Атрайт, пирĕн ĕнтĕ пысăк шанчăк. Манпа ман хисеплĕ вулакансен ĕнтĕ сиртен большевиксен тискер эксперименчĕсем çинчен çырнă çыруллă ĕçĕрсене, статьясене пысăк хаваслăхпа кĕтмелли çеç юлать. Эсир пирĕн интерессене манмăр тесе шухăшлатăп эпĕ...
Издатель мĕнле интерессем çинчен асăннине лайăх пĕлнĕ Атрайт, анчах хирĕç нимĕн те каламан, ун скептик чĕри ăна çĕклесе çӳрекене хирĕç те, майлă та ĕçлеме хушман. Хăш чухне уççăн туйнă Атрайт: темĕнле пулсан та, анчах вăл, ытти çынсем пекех, çынсемпе пурăнакан çын, вĕсемпе темиçе тĕрлĕ çыхланса пĕтнĕ çын, апла пулсан, вăл камсемпе те пулин çаплах çывăх, камсемпе те пулин çаплах пĕрле пурăнать, кам интересне те пулин сыхлать...
«Çук, çук, — тарнă вăл шухăшран Атрайт, — манăн нимĕнле турă та çук, эпĕ никама та пуççапмастăп, мĕншĕн тесен тĕнчере нихçан та, нихăш вăхăтра та пуççапма тивĕç çын пулман, пулас та çук...»
Акă ĕнтĕ вăл Совет Союзĕнче икĕ çул пурăнать. Юлашки вăхăтра Англие каякан статьясем унăн темшĕн пурте çапăнмаççĕ, издатель хăй çырăвĕсенче хăй шухăшĕсене темскерле каласа пĕтереймесĕр хăварать, хăш-пĕр чухне çавăнтах çыру йĕркисем хушшинче, асăрхасах кайманнине-тăр, сивĕрех сăмахсем кĕрте-кĕрте хурса çырать, контракта асăнать.
Атрайт паян хăйне хăй тĕплĕн тĕпчеме пултараймарĕ, тĕпчев çулĕ темĕнле путса, çухалса пырать.
Вăл хăйĕн библиотеки патне пычĕ, алăсем хăйсемех Скотт капитан çинчен çырнă кĕнекене туртса кăларчĕç, страницăсене лайăх астăвать Атрайт. Хăй шыракан страницăна вăл çавăнтах тупрĕ:
«Çак сăмахсене эпĕ пĕтĕм тĕнчери этемлĕх çине пăхса калатăп. Эпир хамăра хамăр хĕрхенмесĕр ĕçленине этемлĕх пĕлмелле, анчах пирĕн пĕрре те телей пулмарĕ. Пирĕн сывă юлмалла пулнă пулсан, эпĕ пирĕн нумай юлташсен тĕлĕнмелле ăслăлăхĕпе паттăрлăхĕ çинчен каласа пама пултараттăм, вăл ăслăлăхпа паттăрлăх кашни çынна чĕтретсе ӳкерĕччĕ. Эпир вилетпĕр, анчах Англи çĕршывĕ... пуянскер... пире çывăх çынсем çинчен шухăшланă тенине ниепле те ĕненес килмест пирĕн...» (1909 çул, Скотт дневникĕ).
Скотт хăйĕн юлташĕсемпе пĕрле пăрсем çинче шăнса вилнĕ. Ăна никам та çăлман, Англин пуян буржуазийĕ çине шанни те ахалех пулнă. Скотт вилли пăрсем çинче, пăрлă юр айĕнче хытса пынă вăхăтра унăн килти пурлăхне торги туса сутаççĕ, пăртак каярах выçăллă-тутăллă пурăнса ачи вилет паттăр капитанăн... Акă буржуазин ырлăхĕ, тавлăхĕ. Çапла тав илет паттăр капитан Скотт...
Кĕнекен кашни страницинчен Скоттпа ун юлташĕсем шăнса хытса пыракан куçĕсемпе пăхаççĕ... Атрайт хупать кĕнекене... Кăшт вăхăт иртсен шоферне чĕнсе илет, машинăна хатĕрлеме хушать. Вăл вăхăтра ĕнтĕ Мускав вăйлăнах шавла пуçланă...
* * *
Мускав шавланă. Мускав челюскинецсене ыталама темиçе мĕльюн алă тăснă, Мускав ĕмĕрте пулман илемлĕхпе кĕрленĕ, Мускав савăнăçлăн кулнă, Мускав кашни кантăкран, кĕтесрен темиçе тĕрлĕ чечексемпе пăхнă, Мускав ак халь Мускава çитмелли 104 çынпа вĕсене çăлакансене кĕтнĕ...
Çынсем пурте Горький урамĕ тăршшĕпеле васкаççĕ, кашни урам, кашни переулок Горький урамнелле çаврăнать... Трамвайсем чарăнаççĕ. Анчах Мускав халăхне паян кун трамвай та кирлĕ мар, вăл Горький урамне унсăрах чупса çитме хатĕр. Вăхăтра çитесчĕ... Ирттерсе ярас марччĕ...
Хĕрарăмсем ачисене çĕкленĕ. Акă пĕр хĕрарăм аллинчи чĕчĕ ачине челюскинецсемпе летчиксем çинчен ăнлантарса пама тăрăшать. Акă тепри ачине Ляпидевскипе Молотов портретне кăтартать.
Акă санăн паттăр пиччӳсем. Пăх вĕсем çине те ан ман: вĕсен паттăр ĕçĕсем саншăн çутă маяксем пулмалла...
Вокзалра пысăк та аслă летчик амăшне курса савăнăç куççулĕпе макăрнă. Вăл макăрма пĕлмен, анчах ун куççулĕсем ĕмĕрте пулман савăнăç куççулесемпе çутăла-çутăла кайнă. Вăл хăй савăнăçĕшĕн мар, вăл пăр çинче вилме «пӳрнĕ» çынсене çăлма пултарнăшăн савăннă, вăл партипе правительство тума хушнă ĕçе пурнăçлама пултарнăшăн савăннă. Ун савнăçĕ — пĕтĕм Совет Союзĕн савăнăçĕ пулнă... Вăл савăнăç вĕçĕмсĕр пулнă.
Паттăр Скоттпа ун юлташĕсен пăр çинче шăнса вилмелле пулнă. Мĕншĕн тесен вĕсен хыçĕнче капитализм тăнă. Паттăр Шмидтпа унăн юлташĕсем хыçĕнче социализм тăнă, темиçе мĕльюнлă Совет çĕршывĕ тăнă, большевиксен партийĕ тăнă.
Путакан «Челюскин» çинчен совет çыннисем юхса пыракан унталла-кунталла шăвакан пăрсем çине анаççĕ. Вăл пăрсем вăхăт иртнĕçемĕн хытă çĕр çывăхĕнчен аяккалла шуса пыраççĕ. Çак вăхăтра çын тĕнчинче тискерлĕх вăранать, кашкăр вăранать, вăл мĕнле те пулсан хăйне çăласшăн тăрăшать, уншăн вăл вăхăтра юлташ çук, вăл çав вăхăтра кашни çынра хăй тăшманне курать, хăйне çăлассишĕн вăл чи çывăх юлташне пĕтерме хатĕр. Анчах апла мар пулнă челюскинецсем, мĕншĕн тесен пăрсем çине çав çынсем мар тухнă пулнă — вăл пăрсем çине совет çыннисем, совет коллективĕ тухнă пулнă. Ĕç ăнăçуллăн татăлнин тĕп сăлтавĕсенчен пĕри çакă ĕнтĕ.
* * *
Атрайт малтан машинне ерипен шутарса урамсем тăрăх çӳрерĕ, унтан вокзалра пулчĕ. Кайран вăл Кремль умĕнчи Хĕрлĕ площадьре пулчĕ. Хăй пурăнакан вырăна çитсен сĕтел хушшине ларчĕ те кĕскен çеç Англие издатель адресĕпе çапла пĕлтерчĕ: «Сирĕнпе тунă контракта пĕтернĕ тесе шутлатăп. Сăлтавсем историре».