Юратнă атте Федор Васильевич Мышкин умĕнче пуç тайса
1
Пуш уйăхĕн пĕрремĕш кунĕсем. Çанталăк çур еннелле кайнă. Анчах хĕл те парăнасшăн мар-ха. Кăнтăрла ăшă, çĕрле вара çаплипех сивĕ.
Паян канмалли кун. Чаршав хыçĕнчи вырăн çинче выртакан Алюнкка ура çине тăма васкамарĕ. Çĕр каçа пӳрт самаях сивĕннĕ. Çавăнпах хĕр ачан утиял айĕнчен те тухас килмерĕ. Акă малти пӳртрен такамăн утти илтĕнчĕ. Ашшĕ выльăх-чĕрлĕхе ирхи апат парса кĕчĕ пулас. Алюна кантăк еннелле çаврăнчĕ. Пысăках мар чӳрече куçĕнчен янкăр таса тӳпе курăнать. Паян çанталăк уяр та ăшă пулать пулĕ...
Мĕн вăхăт çитнине хĕр ача чухлаймарĕ. Унăн ĕнтĕ ыйхи тулнă. Утияла сирсе ăшă кĕпе, çăм чăлха тăхăнчĕ. Вырăн çинчен анас тесе урине çĕрелле уснăччĕ ĕнтĕ...
— Аннӳ вилнĕ...
Ашшĕн сасси лăпкăн, типпĕн илтĕнчĕ. Шăкăл-шăкăл калаçса тумланакан ачасене усал хыпар чĕлхесĕр туса хучĕ. Вĕсем пĕр-пĕрин çине пăхма та шикленчĕç. Анчах кăшкăрса йĕрекен пулмарĕ. Ашшĕн сăмахĕсем мĕне пĕлтернине хальлĕхе нихăшĕ те ăнланса илеймерĕ.
Шăллĕпе йăмăкĕ хыççăн Алюнкка та хыпаланса ура çине тăчĕ, диван çинче пĕр хусканусăр выртакан амăшне курни ăна каялла чаршав хыçне пытантарчĕ. Çак самантра вун пĕр çулхи хĕр ача чунĕнче мĕн пулса иртнине каласа кăтартма çăмăл мар.
Çук. Çу-ук! Суя... Пулма пултараймасть! Хăйĕн пĕртен-пĕр тĕрекĕ, шанăçĕ çапла пĕр самантра арканнине Алюнкка çаплах ĕненмерĕ. Çук! Анне сутăнчăкла пăрахса кайма пултараймасть. Анне вăйлă. Вăйсăр пулма пултараймасть...
Çĕр тĕрлĕ шухăш, пин тĕрлĕ сăмах. Хĕр ачан чунĕ мĕн илтнине йышăнмарĕ. Амăшĕ часах вăранать. Вăранать! Ак çĕкленĕ те кăштăр-кăштăр утса хуран çакса ярĕ, çăнăх алласа чуста хурĕ, вара кукăль, тутлă кукăль, пĕçерсе кăларса пĕтĕм çемйине сĕтел хушшине чĕнĕ.., Амăшĕ ывăннă. Ыйхи тарăн...
— Хĕрĕм, çаплах ан хуçăл, — хыпар ытла хăруш пулнăран хытса кайнă хĕрне хăй çумне чăмăртасшăн аллине тăсрĕ Хĕветĕр.
Алюнкка карт! туртăнса ун ытамĕнчен пăрăнчĕ. Хăй умĕнче тăракан сарлака хул-çурăмлă, лутра кĕлеткеллĕ апппĕне пĕрремĕш хут курнăн тĕсесе пăхрĕ. Куçĕнчен шик-ленӳпе курайманлăх вут-хĕмĕ сирпĕнчĕ. Тинех куçĕ шыв-ланчĕ, Хĕр ачан вăйлă-вăйлă кăшкăрса чунри ыратăва кăларас килчĕ. Кăшкăраймарĕ... Вăрт çеç пăрăнса ашшĕ çумĕнчен малти пӳрте тарчĕ. Çаплипех диван çинче выр-такан амăшĕ çине куç хӳрипе пăхма та хал çитереймерĕ.
* * *
Хăй çумĕнчен тӳрккессĕн пăрăннă хĕрĕн куçĕнче курайманлăх вылянине Хĕветĕр сисмерĕ мар, Апла пулин те çакна вăл курмăш пулчĕ. Унăн, ĕнтĕ аллă урлă каçнă, пурнăçра хурине те, шуррине те сахал мар курнă арçыннăн, хуйхи темле пысăк пулсан та ачан çухатăвĕ тата пысăкрах. Хĕветĕр арăмне кăна çухатрĕ, унăн ывăл-хĕрĕ вара — амăшне. Хăй те тăван мар амăшĕпе çитĕннĕрен вăл Алюнкка чунĕнче мĕнле тăвăл вылянине пĕлмерĕ мар. Ахальтен-ши, арăм вилсен тепри алăк хыçĕнчех теççĕ. Анне вара тепре пулмасть. Алăк хыçĕнче те, умĕнче те...
Çаплине çаплах та-ха, анчах Хĕветĕре те тăмран йăваламан-çке. Унăн та чунĕ çурăлса каясла ыратрĕ. Унăн та ӳлесе кăшкăрас, çĕр çинче йăваланса макăрас килчĕ...
Çук... Сакăр ача ашшĕ чунне çемçелме памарĕ. Куçран куççуль кăлармарĕ. Тутине тачăрах тытса шăлне çыртрĕ. Пур пĕтĕм вăя пĕр чăмăра пуçтарнăн хăй аллине хăй вăйлăн чăмăртарĕ. Пӳрнисем ыратса шăтăртата пуçличченех. Çак ырату арçыннăн чунне кăшт çăмăллатрĕ. Чаршав хыçĕнчен тухса арăмĕ умне пыма хал пачĕ.
2
Кащни ĕçĕн йĕрки пур теме юрататчĕ Алюнкка амăшĕ мĕн те пулин тунă чухне. Йĕрке... йăла...
Ĕнтĕ виççĕмĕш çĕр хĕрлĕ хăмачпа сырнă тупăк пӳрт варринче ларать. Çĕрле те, кăнтăрла та ун умĕнчен çын татăлмасть, Кӳршисем, тăванĕсем, пĕлĕш таврашĕсем вилепе сывпуллашаççĕ. Пĕри кĕрет, тепри тухать...
Алюнкка та пĕрехмай тупăк таврашĕнче пулчĕ. Анчах çывăха пыма хăрарĕ. Вилнĕ çын кĕлетки ăна хăратрĕ. Тупăкра юратнă амăшĕ выртни те хĕр ачан çак туйăмне сиреймерĕ. Вăл аяккарах тăма, виле çине сахалтарах пăхма тăрăшрĕ.
Çапах та вăхăт-вăхăтпа тупăк умнех, пуçĕ патне, пырса тăчĕ хĕр ача. Çакăн пек самантсенче унăн кашни клетки вилĕм шăршипе тулса хăпарчĕ: пуçĕ сĕрĕмленчĕ, кĕлетки вăйсăрланчĕ, куçĕ хуралса суккăрланчĕ. Чĕри ырата-ырата кайса сывлама чăрмантарчĕ. Никама курмасăр, ниме туймасăр йăвалана-йăвалана макăрчĕ вара хĕр ача. Уншăн пĕтĕм тĕнче ишĕлсе арканчĕ...
— Ача халран ан ӳктĕрччĕ çеç ĕнтĕ... Хаш! сывларĕ тахăшĕ.
— Ах, хуйхи ытла пысăккă-çке...
Пӳртрисем сăмах чĕнмерĕç. Алюнкка та макăрма чарăнчĕ. Çук, унăн куçĕ типмерĕ-ха, анчах халĕ вăл паçăр-хи пек ăнтăлса йĕмерĕ. Тулли пӳртри чуна пусаракан шăплăх, тĕттĕмлĕх ытамне пытаннă тавралăх хĕр ача асĕнче ĕнтĕ ĕнерхи куна юлнă асаилӳсене çĕнĕрен хускатрĕ. Савăк та илемлĕ асаилӳсем...
...Пĕтĕм çемье каçхи апата вăрăм сĕтел хушшине пухăнса ларнă. Сак тулли ача-пăча. Амăшĕ апат антарать, ашшĕ çуллă чăх какайне пайлать.
— Мана тукмакки, мана тукмакки! — аллисене тăса-тăса минретеççĕ кĕçĕннисем. Ашшĕ нихăшĕн кăмăлне те хăварасшăн мар. Такмакла-такмакла кашнин умне пĕрер татăк хурать вăл.
Качча каяс хĕрсене
Çитерер çунаттине.
Çирĕп пулма уттине —
Акă сире тукмакне.
Хуçалăх тытаканне
Тыттарар çак татăкне... .
Такмаклать те такмаклать ашшĕ, амăшĕ апат антарать. Пӳртре вĕри яшка, тутлă какай, ăшă кăмака шăрши тăрать. Часах тимĕр кашăксем те пĕр тикĕссĕн шăкăлтатса «такмакла» пуçларĕç. Савăк та ырă пӳртре. Чунсенче ăшă. Телей, ăнлану, юрату хуçаланать сĕтел хушшинче. Телей, телей пурăнать пысăк пӳртре...
...Тĕп хула урамĕпе Алюнккапа амăшĕ пыраççĕ. Хĕр ача аллинче пĕчĕк илемлĕ мечĕк. Тин çеç илсе пачĕ ăна амăшĕ. Алюнкка мăнаçлăн, хавхаланса утать. Ун аллинче амăшĕ илсе панă пĕрремĕш тата юлашки парне тетте. Хĕр ачан выляс килет. Вăл мечĕке çӳлелле ывăтрĕ. Анчах тытаймарĕ — мечĕк алла лекмесĕр машинăсем çӳрекен çул çине кусса кайрĕ. Алюнкка — ун хыççăн. Шăй-й-й! хăйрарĕç асфальта урапасем. Алюнккана чĕтрекен алăсем каялла туртса илчĕç, кăкăр çумне пăчăртарĕç. Хĕр ача амăшĕн чĕри пăлханчăклăн, хăвăрт-хăвăрт тапнине туйса илчĕ. Тем самантран çеç ытамран ячĕ ăна амăшĕ. Вара Алюнккана çапла ăссăрла хăтланнишĕн вăйлă пĕçеркке лекрĕ. Çук, амăшĕ ăна çапмарĕ. Ятларĕ кăна. Алюнкка çине нихăçан та алă çĕклемен...
...Алăсем. Анне аллисем. Сивĕ хĕл варринче сĕткенлĕ пан улми е сап-сарă тутлă мăйăр паракан алăсем... Ĕçсĕр ларма пĕлменскерсем... Çемçе те ачаш алăсем. Яланах чирлекен Алюнккана час-часах ачашлатчĕç вĕсем. «Ватлăхра мана пăхаканни», — тетчĕ амăшĕ хĕр ача еннелле кăтартса. Вăталăх хĕрĕшĕн çакă мĕнле пысăк яваплăх пулнине пĕлетчĕ-ши вăл...
— А-а-ах! — çӳç вирелле тăмалла кăшкăрчĕ такам урам варринче. Лăпланса тĕлĕре пуçланă Алюнкка вăшт! кăна тăрса ларчĕ. Мĕн амакĕ пулнине вăл ăнланмарĕ. Анчах темрен хăраса чĕтре пуçларĕ.
— А-а-ах! Ы-ых! — чарăнмасăр мĕкĕрчĕ пуш-пушă, тĕттĕм урам. Сасă ерипен çывхарчĕ.
— Аçу Куçмасем патенчен килет пуль? — Те ыйтрĕ, те каларĕ такам.
— Çавăнта кайнăччĕ...
Сасă чарăнмарĕ. Хытăрах та хытăрах ӳлерĕ вăл. Пӳртрисем урăх чĕнмерĕç. Пĕтĕм тĕнче ухмаха тухнă пек çухăрса кăшкăракан арçын сассине итлерĕ тейĕн çав. Çынсем кăна мар, çут çанталăк та шăпланчĕ пулĕ...
— А-а-а-ах! — пĕтĕм пӳрте кисретрĕ çухату сасси. — А-ах!
— Хĕветĕр арăмне ăсатать... — пĕрин чĕлхинчен тухнă сăмах пĕтĕм ял тăрăх вĕçрĕ. Пĕр минутра тĕнчипе сарăлчĕ. Минут ĕмĕре пычĕ...
Хӳхлев сасси хапха тĕлне çитрĕ пулас. Урăх илтĕнмерĕ. Тепĕр çур сехетрен пӳрт алăкĕ уçăлчĕ. Урамран кĕнĕ Хĕветĕр никам çине пăхмасăр кĕтесри пушă пукан çине кайса ларчĕ. Ун куççульне ӳлĕмрен никам та курмарĕ...
3
Хĕвел паян ирех вăранчĕ. Хаваслăн вылярĕ вăл хăй шевлипе. Алюнккан пысăк хуйхине курмарĕ те. Кăшт ирĕлсе çӳхе пăрпа витĕннĕ, çаплипех шап-шурă юр çийĕн сике-сике ташланă май хĕр ачан пĕчченлĕхне туймарĕ те. Çапла ĕнтĕ, çут çанталăкăн хăйĕн йĕрки. Çак пысăк çĕр чăмăрĕн пĕр пĕчĕк кĕтессинче пĕр çын вилни е çурални сарă хĕвелшĕн пĕлтерĕшлĕ мар. Хăй ĕмĕрĕнче, миллион, миллиард çул хушшинче, вăл пĕр самантрах пиншер çын вилсе выртнине те, хули-хулипе çунса кайнине те, патшалăхсем, халăхсем çĕр çинчен çухалнине те пĕрре кăна мар курнă. Мĕн вăл пĕр çын кун-çулĕ çакăнпа танлаштарсан? Вĕçĕ-хĕррисĕр тинĕсри куçа курăнман тумлам... Çурхи вăрманти пĕр çаврăм пылак сывлăш...
Çут çанталăк хăйĕн йĕркипе пурăнать. Теме кĕтсе тавралăха сăнакан Алюнккана вăл асăрхамарĕ те. Хĕр ача вара унра хӳтлĕх шырарĕ. Мĕн пĕчĕкрен упаленсе, утса ӳснĕ çырма-çатра тăрăх çӳренĕ май хуçăлнă чун малалла пурăнма вăй-хăват ыйтрĕ.
Çак самантран хăй асамлă хӳтлĕхсĕр юлнине Алюнкка чунĕн кашни хĕлĕхĕпе туйрĕ. Вăл ытла та имшер, вăйсăр. Кĕлеткипе çеç мар, чунĕпе те. Ун вăйĕ амăшĕнче пулнă. Амăшĕсĕр вăл — пушă кĕлте. Хăй тымарне çĕрпе сыпайман çамрăк хунав...
Пӳрте кĕрекен-тухакан çынсен йышĕ нумайланнă. Тепрер сехетрен тупăка илсе тухĕç. Ĕмĕрлĕхех сывпуллашĕç. Алюнкка та амăшне масар çине ăсатма кайма хатĕрлене пуçларĕ.
— Эсĕ килте юлатăн, — çирĕппĕн каларĕ ашшĕ.
— Çук, пыратăп!
— Юлатăн. Çурхи çанталăк вылянчăк. Сана йывăр пулатъ...
Алюнкка çак самантра ашшĕне мĕнле вăйлă курайманнине хĕр ача хăй кăна пĕлет. Паллах, ашшĕ ун пирки шухăшланăран ăна масар çине илсе каясшăн мар. Нумаях пулмасть операци сĕтелĕ çинчен тăнă ачашăн масар сывлашĕ усăллă пулас çук. Çаплине çапла. Анчах Алюнккан çакна ăнланма пĕр чĕптĕм тăрă ăс та юлман. Вăл пĕтĕмпех хуйхăпа, ыратупа минренĕ...
Утнă çĕрте утса, чупнă çĕрте чупса вăрман тăрăх мĕн чухлĕ çӳренине Алюнкка астумасть. Макăрма та макăрмарĕ вăл. Ĕрĕхсе кайнă выльăх пек, кĕрт ашрĕ. Киле çаврăнса çитнĕ теле вара амăшне пӳртрен илсе тухнăччĕ. Машина çине хăпартрĕç. Унтан виле ăсатма каякансем те кузова лара пуçларĕç. Хĕр ача та хăпарма туртăнчĕ, анчах юнашарах тăракан ашшĕ ăна айккинелле сирчĕ. Ларма памарĕ. Алюнкка макăрса ячĕ. Хăй вăйсăрлăхĕнчен тарăхса макăрчĕ вăл...
Машина тапранчĕ. Ерипен, çын уттинчен кăшт çеç вăйлăрах пычĕ. Алюнкка ун хыçĕнчен юлми утрĕ. Каярах чупма пуçларĕ. Çапах та кашни утăмранах хăвăртлăхне пысăклатакан машинăна çитсе пыраймарĕ ача. Темрен такăнса çул варринех ӳкрĕ. Урăх çĕкленмерĕ. Мĕнле ларнă, çавăн пекех юлчĕ. Машина курăнми пулсан та чылай ларчĕ вăл. Ниме курмасăр, илтмесĕр çул варринче выртса юлнă чăрăш лăссисен симĕс йĕрне тинкерчĕ...
4
Вăхăт иртрĕ. Тăхăр кунĕ, хĕрĕх кунĕ, çур çулĕ иртрĕ. Хĕветер çемйинче те пурнăç малалла шурĕ. Аслă ывăлĕ авланчĕ, хĕрĕ алла аттестат илсе тĕп хулана тухса кайрĕ. Пысăк çемье сапаланчĕ. Кĕçĕннисемшĕн тăван кил ăшшине сыхласа хăварма Хĕветĕр нумай тăрăшрĕ. Паллах, вăл ачасемшĕн амăшне улăштараймарĕ, анчах май килнĕ таран ĕлĕкхи, арăмĕ пур чухнехи йĕркене тытса пычĕ. Ирхи вĕри апат, каçхи кăпăклă сĕт ачасем умĕнчен каймарĕ. Темле йывăр пулсан та ĕнине те сутмарĕ. Кӳршĕ-арша ыйтса чăрманмарĕ — ир те каç хăех сурĕ. Хĕрарăм ĕçне те, арçын ĕçне те хăй çине тиерĕ вăл. Кил хушшинчи ĕçе те, кăмака кукринчине те тиркесе тăмарĕ. Кĕпе-йĕм çума çеç васкамарĕ. Аслă хĕрĕ хуларан килсен çуса-тасатса хăварнипе çырлахрĕ.
Ĕç йĕркипе ĕçкĕ виçине пĕлекен, сăпайлă та лăпкă кăмăллă, çирĕп хуçалăхлă урçана тăлăх арăмсем часах куç хыврĕç. Анчах Хĕветĕр вĕсене курнă çĕртех курмăш пулчĕ. Тепĕр хут авланма вăл аса та илмерĕ. Çавăнпа евчĕ ĕçне кӳлĕннĕ Чĕкеç куммăшĕ каçсерен мĕн тума киле-киле ларнине те ăнланмăш пулчĕ. Лешĕ сăмаха тӳртен калама тăхтанăран Хĕветĕр те кăмăлне палăртмарĕ. Тен, лешĕ ăнланса илĕ те хăпĕ тесе те шутларĕ пуль. Евчĕн шухăшĕ урăхларах. Тăлăххăн юлнă арçын мĕнле нушаланнине курмасть мар-çке вăл. Хĕрарăм ĕçне хĕрарăмăнах тумалла та çав ăна. Йĕрки çапла вĕт. Тата ачисемпе те нуша...
— Мана текех арăм тавраш кирлĕ мар. Ачасемшĕн вара нимĕнле ют хĕрарăм та тăван амăшĕ вырăнĕнче пулаймĕ, — кĕскен çеç хуравларĕ Хĕветĕр.
Евчĕ çӳреме пăрахрĕ.
Ырату та, тунсăх та иртмерĕ. Арăмне самантлăха та манаймарĕ вăл. Ара, мĕнле манайăн-ха сакăр ача çуратса ӳстерсе сакăр туй выляма ĕмĕтленсе пурăннă савнине. Пӳрт-çуртри кашни япала унăн ăшшине сыхласа тăчĕ, кашни утăм ăна аса илтерчĕ...
Кивахпӳрт вăййине тухсан куç хыврĕ Хĕветĕр пулас арăмне. Пĕрре курсах юратрĕ хавас кăмăллă хĕре Юмансар каччи. Хĕрĕ те ăна асăрхарĕ иккен. Ара, Хĕветĕр те куç тулли каччăччĕ-çке. Çамрăк путекĕнни пек кăтраланса тăракан сарă çӳçĕ мĕне тăратчĕ пуль. Сăн-пичĕ те, чунĕ те пур теççĕ-и-ха ун пеккисем пирки? Ĕçрен те пăрăнса çӳремен, ял çине те усал сăмах кăларман.
Пĕр-пĕрне юратрĕç те часах пĕрлешрĕç. Уçырма ялне куçса килчĕç. Иккĕшĕ те кирпĕч заводне ĕçе кĕчĕç. Часах хăйсен вăйĕпе пӳрт те купаласа лартрĕç. Ывăлсем çуралчĕç. Хĕветĕр куçăмсăр майпа техникум пĕтерчĕ. Экскаватор çине куçса ларчĕ, Тата икĕ хĕрпе икĕ ывăл çуралчĕ. Арăмĕ саккăрмĕшпе йывăрланчĕ... Паллах, пурнăç пыл та çу пулман. Тăмлă вырăнта кил-çурт çавăрсан пахча çĕрĕпе те самаях нуша курнă. Çиекен çăвăр нумайçке, хĕл хырăмĕ вара пĕчĕк мар, Хĕветĕрпе арăмĕ алă
усман. Мĕн кирлине çитерсе пынă. Выльăх-чĕрлĕх те усранă. Çынран япăх пурăнман.
Анчах çу варринче тухнă пушар вĕсене çапса хуçрĕ. Пĕтĕм хуçалăх çунса кайрĕ. Кĕçĕн ывăлне чутах çухататчĕç. Инкек Хĕветĕр чунне туптарĕ, хурçă пек çирĕплетрĕ. Пуçне усмарĕ арçын. Çак инкекрен татах та вăйланса тухма пултарчĕ. Арăмне те пулăшрĕ. Хуйхăпа касăлма памарĕ. Çĕнĕрен ураланма тиврĕ сакăр ачаллă пысăк çемьен. Çĕкленчĕç. Канăçа пĕлмесĕр ĕçлерĕç. Паянхи кунпа пурăнса та курмарĕç пулĕ. Яланах пуласлăхшăн, ачасемшĕн ĕçлерĕç.
Шăпах канлĕ пурăнмалли вăхăтра вилчĕ арăмĕ. Чĕри чăтаймаре. Пурăнмалла та пурăнмаллаччĕ унăн. Тин çеç аллă урлă каçрĕ-çке. Анчах шăпа пӳрни урăхларах пулчĕ çав.
5
Алюнкка вун виççĕ урлă каçрĕ. Çак тĕлелле ун чĕрине юрату кайăкĕ йăва çавăрчĕ. Пĕрремĕш юрату... Унăн вăйне, черченлĕхне вăхăт иртсен, кайранхи ăспа çеç ăнланатпăр иккен. Хăш вăхăтра çунат илнине хĕр ача та асăрхамарĕ. Хальлĕхе вăл çак туйăм мĕн тери хĕрӳ, асаплă пулнине те, çакă унăн пĕрремĕш тата юлашки юратăвĕ пулнине те пĕлеймерĕ-ха...
Çак çул Алюнкка пурнăçне çĕнĕ тус та килчĕ. Инçетри Сахалин çур утравĕнчен куçса килнĕ Таньăпа (ялта ăна часах Вырăс Тани тесе ят хучĕç) вăл хăвăрт паллашса туслашрĕ. Чăвашла пачах тĕшмĕртмен Таньăпа вырăсла япăхрах пĕлекен Алюнккана хутшăнма çăмăлах пулмарĕ. Калаçнă чух йăнăш çине йăнăш тунăран, нумай сăмахсен пĕлтерĕшне ăнланман пирки пĕрин вырăнне теприне каланăран хĕр ача мĕн калас тенине калама питĕ именчĕ. Ун пек чухне вара Таня куççуль тухичченех кулатчĕ. Анчах усал сунса мар, ытла кулăшла пулнăран. Çакăншăн Алюнкка юлташне пĕртте ӳпкелемерĕ. Унпа пĕрле хăй те чун каниччен кулчĕ. Кайран вара ăçта йăнăш тунине тĕпчесе пĕлсе тӳрлетме тăрăшрĕ. Таня калаçма та, пулăшса вĕрентме те ӳркенмерĕ. Нумай çул тинĕс хĕрринче пурăннăран, инçет çĕрсене çитсе курнăран тĕнчери тĕлĕнтермĕшсем пирки талăкĕ-талăкĕпе юмахлама пултарать вăл. Çавăнпа кашни пушă минута юлташĕпе пĕрле ирттерчĕ Алюнкка. Тата темиçе уйăхран вара вăл вырăсла ăнланса, пĕлсе калаçакан, Таня та ерипен чăвашла ăнкаракан пулчĕç. Часах вĕсем уйрăлми туссем пулса тăчĕç, пĕр-пĕрне темле вăрттăнлăха та шанма пуçларĕç.
Юрату тенĕрен вара туссем иккĕшĕ те пĕр вăхăталла юратса пăрахрĕç пулас. Тĕрĕссипе, Алюнкка малтанах хăйĕн вăтанчăк-именчĕклĕхне, чунри темле канăçсăрлăхпа хĕрӳлĕхе туйса юрату килчĕ теме аса та илеймерĕ. Кăмăла кайнă каччăна яланах курса тăрас, анчах тĕл пулсан айккинелле тарас килнине те çак туйăмпа çыхăнтармарĕ. Чир-чĕр инкекне пула ытти хĕр ачасем пек пулманнине пĕлсе тăнăран Алюнкка хăйĕн çитменлĕхĕсене çеç курса тăчĕ. Кĕлетки хăрăк, алури тем таран, пичĕ имшер, сăмси вара вăрăм, куç хăрпăкĕпе куç харшийĕ те ыттисенни пек илемлĕ мар. Хăй çине кам та пулин сăнарах пăхнине сиссен çĕр айне анса каймах хатĕр пулчĕ вăл. Çавăнпах хăй килĕштерекен каччă куçĕ тĕлне пуласран та пытанса çӳрерĕ. Тепĕр тесен, лешĕ ăна асăрхамарĕ те, вăл çĕр çинче пуррине пĕлмерĕ те.
Таня вара пачах урăхла. Юрату юхăмне вăл хăюллăн чăмрĕ. Пытанса, вăтанса тăмарĕ. Юратнă каччи çинчен те, хăй туйăмĕсем пирки те калаçрĕ. Хăйĕнчен пĕр çул кĕçĕнрех, икĕ класс каярах вĕренсе пыракан Алюнкка çине сана юратма иртерех-ха тенĕ пекрех те пăхрĕ пуль вăл. Алюна та хăй чĕринче амаланма пуçланă туйăм пирки юлташне пĕлтерме тăхтаса тăчĕ. Халĕ вĕсен пĕтĕм калаçăвĕ те Таня савнийĕ тавра пулчĕ. Кӳршĕ поселокра пурăннăран Алюнкка ăна палламарĕ, хула шкулĕнче вĕреннĕрен ун пирки нимĕн те пĕлмерĕ. Таня сăнласа панинчен ку каччă сарă çӳçлĕ, кăвак куçлă, япшар чĕлхеллĕ пулнине çеç ăнланчĕ. Ыттисенчен нимĕнпе те уйрăлса тăмасть. Анчах çак каччă хăй чĕришĕн ют маррине хĕр ача шалти темле туйăмпа сиссе тăчĕ. Таня калаçăвĕ ăна хумхантарчĕ. Пĕрре вĕрилеитерчĕ, тепре шăнтса ячĕ. Мĕн амакĕ ку?
Сăлтавĕ Таня хăй савнипе паллаштарсан палăрчĕ. Туссем иккĕшĕ те пĕр каччăна пĕр вăхăтра килĕштерсе пăрахнă иккен. Анчах Алюнкка çакăн пирки шарламарĕ.Калама терĕн, туйăмне тата шаларах пытарчĕ вăл, манма тăрăшрĕ. Тусĕ умĕнче намăсланчĕ хĕр ача. Ман савнине куç хывнисĕр пуçне урăххине тӳпаймарăним теесрен вăтанчĕ. Таня вара Алюнкка пăлханнине те, шуралса-хĕрелсе кайнине те асăрхамарĕ. Пĕрремĕш юратупа хĕмленнĕ чĕре йĕри-тавра нимĕн те курмарĕ, çунатланса тӳпенелле, çăлтăрсем патнелле туртăнчĕ. Мĕн уншăн çĕр? Юратаканшăн анлă уçлăх та тăвăр...
...Çуллахи каç илемлĕ. Паян вара вăл уйрăмах лăпкă та илĕртӳллĕ. Уçăлса çӳрекен туссем хĕрсе кайсах инçет çăлтăрсем пирки тавлашрĕç. Тĕрĕсрех, пĕр Таня çеç калаçрĕ-ха, Алюнкка вара итлекенни пулчĕ. Акă вĕсем ачасем пухăннă тĕле çитрĕç. Лешсем пурин çинчен те манса кăшт нӳрĕрех çап-турата тивертсе кăвайт чĕртесшĕн иккен.
Хăйсенчен аслăрах хĕр ачасем пырса тăнине те асăрхамарĕç. Вут-кăварпа иртĕхнĕшĕн пĕчĕккисене ятламаллаччĕ те ĕнтĕ, анчах Таньăпа Алюнкка хăйсем те çак ĕçе пикенчĕç. Тем вăхăт кăвайт чĕртес тесе тăрмашрĕç вĕсем. Тĕтĕм мăкăрланчĕ кăна. Пĕтĕм тумтире, ӳте ĕнĕк шăрши çапрĕ. Анчах çакна никам та асăрхамарĕ. Тивсе илеймен кăвайт тавра сиккеле-сиккеле çухăрашакан ачасем хăйсем патне Маюк аппа (ачасем ăна пур çĕре те сăмсине чикнĕрен куç хыçĕнче Партком тесе чĕнеççĕ) çитсе тăнине те сисмен. Лешĕ вара тӳрех çухăрашма тапратрĕ. Ачасем чăл-пар тарса пытанчĕç. Алюнкка та ыттисенчен юлмарĕ. Хĕрарăм шăп ăна палласа юлчĕ иккен.
— Хĕветĕр хĕрĕ, ак аçуна кайса калатăп. Лектертĕр-ха пĕрре...
Маюк аппа тата тем те пĕр кăшкăрчĕ. Анчах ăна никам та итлесе тăмарĕ.
Алюнкка та хĕрарăм сăмахне хăлхана чикмерĕ. Çапах лешĕ пули-пулми сăмаха поселок тăрăх сарса çӳреме юратнине пĕлнерен киле кайма шикленсе тăчĕ. Амăшне пытарнă чухне ашшĕн çирĕплĕхне лайăх туйса илнĕ хĕр ача хăйне пĕçерккĕ лекме пултарасса туйрĕ. Ĕнтĕ вăхăт та нумая кайрĕ. Каймалла. Хăра-хăра Алюнкка хапхаран кĕчĕ. Тавралăха каç сĕмĕ сырса илнине пăхмасăрах ашшĕ кил хушшинче кăштăртатать. Хĕр ача тӳрех хĕрелсе, хĕмленсе кайрĕ. Ашшĕ çине пăхсанах лешĕ сехет каялла мĕн пулса иртнине пĕлнине ăнланчĕ. Ĕлкĕрнĕ вĕт... Ак халĕ лекет!.. Хĕветĕр хĕрĕ çине пăхса илчĕ. Сăмах чĕнмерĕ. Таçти шалти туйăмпа арçын çак самантра ятлани, ахаль те шиклентерекен ĕç пирки аса илтерни мар, аса илменни лайăхрах пуласса ăнланчĕ. Хĕр ачашăн çак ĕç ĕмĕрлĕхе урок пулнине вăл лайăх курчĕ. Ытлашши сăмах ĕçе пăсса кăна хурĕ...
Каярах вара Алюнкка çав самантра пĕлменнине те пĕлчĕ.
...Ачасем тарса салансанах Маюк поселокăн тепĕр пуçнелле утрĕ. Тинех çав Хĕветĕре сăмах тĕксе намăслантарма сăлтав тупăнчĕ. Атту ытла мăн кăмăллă! Маюк сăмахĕ уншăн ним те мар. Тата чĕлхи ытла çивĕч-çке. Сăмах чĕнмесĕр тăрать-тăрать те каснă пек çапса хуçать. Тĕрĕссипе, хĕрарăма Хĕветĕр çирĕплĕхĕ те шутсăр тарăхтарать. Арăмĕ вилнĕ хыççăн та (ĕлĕкрех мăшăрĕ ăна пули-пулми çăвар уçтармастчĕ) хуçăлмарĕ вĕт, кил-йышне арканма памарĕ, Ял çине те элек-сăмах кăларттармарĕ.
Маюк пынă чух Хĕветĕр картиш таврашĕнче ĕçлетчĕ. Пуçне пĕкнĕ вăл, тем çинчен шухăшлать. Хĕрарăм кĕрсе тăнине те асăрхамарĕ. Пĕкĕрĕлсе ларнă пĕчĕкрех арçынна курсан Маюк шеремете хĕрхенсе те илчĕ. Хуйхă кăшлать ĕнтĕ ăна.
— Кх-м...
Хĕветĕр пуçне çĕклерĕ. Вăл куç умĕнчех улшăнчĕ. Самант каялла пĕр чăмăра хутланнă кĕлетки тӳрленчĕ, куçĕ мăн кăмăллăн çиçрĕ. Ятлама тесе пырса кĕнĕ Маюк та сăмаха тӳрех пуçлаймарĕ. Анчах арçын хăй çине сана тата мĕн кирлĕ тенĕн пăхни хĕрарăма çĕнĕрен тарăхтарса ячĕ. Çатăл-çатăл çатăлтатрĕ вăл. Ку таранччен чунра йӳçтерсе пурăннă мĕнпур сăмаха кăларса пăрахма васкарĕ. Хĕр пирки сăмахла пуçласан Хĕветĕр хĕрарăма чарчĕ.
— Ман хĕрĕн хулпуççи çинче хăйĕн пуçĕ пур. Мĕн тумаллипе тумалла маррине хăех пĕлет, — касса татрĕ вăл.
Урăх чĕнмерĕ. Сăмах вĕçленчĕ тенĕн çурăмпа çаврăнса тăчĕ.
6
Утăçи вăхăчĕ иртмен-ха. Анчах юлашки эрнере çумăр пичкин пăкки тухса ӳкнĕ тейĕн — лачака типме пĕлмест. Çанталăкăн та хăйĕн кăмăлĕ çав. Унăн та чунĕ ыратать.
Алюнккан паян ĕç нумай. Вăл асли — хуçа. Ĕç майне вĕренсе çитейменскерĕн ĕçĕ кал-кал пымасть. Çакă ăна тарăхтарать, Анчах мĕн тăвас? Хуçалăхри ĕçе хĕр ача амăшĕнчен вĕренет. Алюнккан вара амăшĕ çук.
Амăшĕ вилнĕ хыççăн вăл тăруках çитĕнчĕ. Çитĕнме тиврĕ. Ăс-шухăшлавпа. Анчах чунĕпе вăл çаплипех ача пулнине никам та асăрхамарĕ. Айван вăхăт уншăн иртрĕ.
— Çитет сире минресе ларма. Чашăк-тирĕк çумалла, — йăмăкне ĕç хушрĕ Алюнкка. Шăллĕне кил хушшине шăлса тухма каларĕ. Анчах лешсем ун еннелле çаврăнса та пăхмарĕç. Вĕсен хăйсен калаçăвĕ пулчĕ. Алюнкка сассине хăпартрĕ. Кĕçĕннисем хăнк та тумарĕç. Тарăхнă хĕр ача хăех чашăк çума тытăнчĕ. Часах шăллĕпе йăмăкĕ тем пайлаймасăр çапăçса кайрĕç. Алюнкка чăтаймарĕ — алла лекнĕ йĕтĕре илсе вĕсем патне пычĕ.
— Мĕн пайлаймасăр çухăратăр! Ĕç çук-и сире валли?! — тарăхăвне ниçта чикеймесĕр кăшкăрчĕ вăл. — Ак лектеретĕп пĕрре йĕтĕрпе...
Вăрçăнакансем шăпланчĕç. Аппăшĕ хăмсарнине кура пĕр харăс ун çине сиксе ӳкрĕç. Тин çеç пĕр-пĕринпе вилесле çапăçнине те манса кайрĕç. Иккĕшне хирĕç Алюнкка тăраймарĕ. Хăвăрăнне хăвăр пĕлĕр тенĕн айккинелле пăрăнчĕ. Çапла парăнас, хăй асли пулнине мантарас килмерĕ.
— Тухăр. Вĕлтрене тавăрăр! — сассине чакармасăр хушрĕ вăл. Хальхинче йăмăкĕпе шăллĕ итлерĕç — сенĕк йăтса хапхаран тухрĕç.
Кил-çуртри вак-тĕвек ĕçрен Алюнкка тепрер сехетрен çеç пушанчĕ. Йăмăкĕпе шăллĕ паçăртанпах килсе курăнманни ăна темшĕн пăлхантарчĕ. Ăçта çӳреççĕ ĕнтĕ вĕсем? Кăнтăр апатне те килмерĕç. Хĕр ача урама тухрĕ, Тем вăхăт анаталла-тăвалла пăхса тăчĕ — ниçта та курăнмарĕç. Шырама ăçта каймаллине пĕлмесĕр çерем çине сапаласа пăрахнă вĕлтрен патнелле утрĕ. Ак тĕлĕнтермĕш! Вĕлтрене нихăш енчен те тĕкĕнмен иккен. Тавăрма йăтса тухнă сенĕксем те кунтах выртаççĕ. Тарăхмаллипех тарăхрĕ Алюнкка.
Вăхăт каç еннелле сулăнчĕ. Йăмăкĕпе шăллĕ çаплипех таврăнмарĕç. Хĕр ача шыраман вырăн хăвармарĕ. Кăлăхах. Ачасем ниçта та курăнмарĕç. Аптранă Алюнкка иртен-каянран кĕçĕннисем пирки ыйта пуçларĕ. Никам та нимĕн те пĕлмест.
— Вĕсем ирех велосипед тĕртсе шоссе çине кайрĕç, — аса илчĕ кӳршĕ хĕр ачи.
Алюнкка шартах сикрĕ. Пуçĕнче тĕрлĕрен усал шухăш явăнса иртрĕ. Машин çапса кайнă пулсан е... е пĕр-пĕр маньяк лартса кайнă... Этем кашкăртан та кашкăр пулни çинчен тем тĕрлĕ сăмах çӳрет. Шухăшлама та хăрушă.
Темиçе минут çеç кирлĕ пулчĕ Алюнккана кӳршĕ ялпа çыхăнтаракан шоссе патне çитме. Тăвалла чупма мар, хăвăртрах утма та çăмăл пулмарĕ ăна. Вăл çакна асăрхамарĕ. Унăн пуçа капланса килнĕ усал шухăшсенчен тарса хăтăлас килчĕ. Пулмарĕ. Кĕçĕннисем шоссе çинче те курăнмарĕç. Вĕсем хăш еннелле кайнине куракан та тĕл пулмарĕ. Çапах хĕр ача чунĕ лăш кайрĕ. Усал ĕç-пуç йĕрĕ çук — ку хăех лайăх хыпар.
Халĕ Алюнкка чунне урăх шиклĕх кăшла пуçларĕ. Ашшĕне мĕн каламалла? Ачасем çухалнине мĕнле ăнлантарса памалла? Тата ăçта шырамалла халĕ вĕсене?
Ашшĕ ытлашши тĕпчемерĕ. Ятласа та сăмах каламарĕ. Тем хушă шухăша кайнă пек тăчĕ те Алюнккан аппăшĕпе пиччĕшне кукамăшсен ялне çитсе килме хушрĕ. Лешсем иккĕ калаттармарĕç — велосипед çине ларса çумăр витĕрех тухса кайрĕç.
Алюнкка ирех çывăрма выртрĕ. Чуна çӳçентерекен шăплăха чăтма пултараймарĕ вăл урăх. Ашшĕ кил хушшинчех юлчĕ. Çумăрлă çанталăка пăхмасăрах вăл тем ĕçлерĕ.Уншăн кун вĕçленмен-ха. Ырă хуçа кашни кун хуçалăх картине пĕр тутăхнă пăта та пулин çапатех. Унсăрăн хуçалăх ишĕлет. Çакна Хĕветĕр никамран лайăх пĕлет. Хресчен çемйинче çуралса ӳснĕ, вăрçă çулĕсен йӳçĕ тутине туйса курнă, сĕтел çинчи çăкăр хакне пĕрремĕш утăмранах туйса илнĕскерĕн алли ĕçрен хăрамасть. Арăмĕ вилнĕ хыççăн вара ĕç уншăн хӳтлĕхпе йăпану та пулса тăчĕ. Пĕчченлĕхе хăваласа тунсăха пусаракан хӳтлĕх.
Эх, пурнăç! Миçе ĕмĕр, миçе çул... Мĕнле ывăнтаратăн эсĕ хăш чухне! Капланса килнĕ шухăшсем чуна çемçетрĕç. Хĕветĕр пуçне тӳпенелле çĕклерĕ. Тăруках ун çурăмĕ тăрăх сивĕ хум чупса иртрĕ. Мĕн чухлĕ вăхăт иртнĕ пулĕ вăл юлашки хут тӳпенелле пăхнăранпа. Тахçан пĕр каç та, пĕр кун та иртместчĕ-çке. Тахçан... тахçан пурнăçĕ те туллирехчĕ унăн.
...Тепĕр ирхине Алюнкка ирех вăранчĕ. Аппăшĕпе пиччĕшĕ çывăратчĕç-ха. Тахăш вăхăтра килсе выртнă вĕсем. Алăк умĕнче тăм пылчăкпа вараланнă тумтирпе атă-пушмак выртать. Ашшĕ ĕçе кайма ĕлкĕреймен-ха. Алюнкка тӳрех унран кĕççĕннисем пирки ыйтрĕ. Лешĕ нумай ăнлантарса тăмарĕ. Кĕскен: «Куккăшсем патĕнче», — терĕ кăна. Ашшĕ сассинче савăнни те, пăшăрханни те палăрмарĕ. Сăмахĕсем яланхиллех типпĕн тухрĕç.
Шăллĕпе йăмăкĕ киле кăнтăрла тĕлнелле çитрĕç. Алюнкка вĕсене хапха умĕнче кĕтсе илчĕ. Хĕр ачан ытла кулăшла курăнакан ачасене ыталаса илес килчĕ. Ун пек тумарĕ. Ыталас вырăнне мăкăртатса илчĕ. Вăл çапла айванла хăтланнишĕн çакскерсене ашшĕнчен лекмеллипех ле-кет тесе шутларĕ. Çук, ашшĕ ятламарĕ. Ачасем çине шăтарасла пăхрĕ те лăпкă сасăпа куккăшсем мĕнле пурăнни пирки ыйтрĕ. Вара, пурне те ура çине тăратнă пăтăрмах пулман пекех, каллех алла ĕç тытрĕ.
7
Тата тепĕр хĕл ларчĕ. Тата тепĕр черетлĕ хĕл. Алюнккан чи юратман вăхăчĕ. Хĕл. Сивве кăмăллакансем те пайтах-çке çĕр çинче! Алюнашăн вара çу ăшшинчен ырри çук. Уф-ф! Сивĕ. Хăвăрт-хăвăрт утрĕ хĕр ача. Часрах ăшă пӳрте çитсе ӳкме васкарĕ. Ку вăхăталла ашшĕ ĕçрен килекенччĕ. Апла кăмака хутса янă.
Акă Алюнккасен пӳрт тăрри те курăна пуçларĕ. Тăван кил, тăван кĕтес. Эсĕ пурриех чуна ăшăтать. Шăнса кайнă ал-урана ăшăтаяс пек, хĕр ача пӳрт еннелле тинкерсе пăхрĕ. Çук, ăшăнаймарĕ. Мăрьерен тӳп-тӳрĕ çĕкленекен сĕрĕм юписем пурпĕрех чуна хавхалантарчĕç. Пĕрре, иккĕ... Чим-ха! Алюнккасен мăрйинчен тĕтĕм тухмасть-çке. Тĕлĕнмелле. Ашшĕ ерçеймен-ши вара? Капла пулакан марччĕ.
Ашшĕ килте пулмарĕ. Пиччĕшĕ те курăнмасть. Шăллĕпе йăмăкĕ малти пӳртре тем тăваççĕ. Пиччĕшĕпе ашшĕ ăçтине вĕсем те пĕлмерĕç. Алюнкка кăмака хутса ячĕ, кил хушшинче кăшкăрса тăракан ĕне-сурăхсене çăра шыв ĕçтерсе витене хупрĕ. Унтан мĕн те пулин пĕçермеллех пулĕ тесе хуран çакса ячĕ. Пиччĕшĕ апат пиçсе çитнĕ тĕле кăна çитрĕ. Ун сăнĕ салху, темле ывăннăн курăнчĕ. Хывăнса та тăмарĕ вăл, вырăн çине лăш! выртрĕ. Алюнкка мăкăртатма пăхрĕ, анчах пиччĕшĕн куçĕпе тĕл пулсан нимле мар пулса кайрĕ те шăпланчĕ. Пиччĕшĕ тем вăхăт шăпăрт выртрĕ. Пӳртре никам та калаçмарĕ. Ачасем пурте ăçта тăнă, çавăнтах тăчĕç. Пиччĕшĕ мĕн каласса кĕтрĕç.
— Аттене ĕçрен «Васкавлă пулăшупа» больницăна илсе кайнă, — тинех сăмах хушрĕ асли. — Мĕншĕн аптраса ӳкнине врачсем калаймарĕç-ха...
Мĕн пулнине тепĕр кун та тата тепĕр кун та пĕлтереймерĕç. Эрне иртрĕ. Мĕнле инкек авса антарни пĕтĕм анализсене тусан çеç палăрчĕ. Хырăмлăх язви. Çак чир ячĕ Алюнккана нимĕн пирки те каламарĕ. Ашшĕне операци тума тивет текен хыпар та ăна хăратмарĕ. Хирург çĕççи айне ик-виç хут та выртса курма ĕлкĕрнĕ хĕр ача операци сăмаха хăнăхнă. Анчах ашшĕн чирĕ Алюнкка шутланă пек çăмăллăн иртеймерĕ. Операци сăмахпа пĕрле реанимаци тени те янăра пуçласан хĕр ача шарт! сикрĕ. Реанимаци вăл — пурнăçпа вилĕм чикки. Çакăнта лекекенсенчен хăшĕ-пĕрисем ахаль палатăна куçайманнине те курнă Алюнкка. Хĕр ача хăй сисмесĕрех «Турăçăм» сăмаха час-часах аса иле пуçларĕ. Вăхăт-вăхăтпа хăра-хăрах кĕтесри турăш еннелле те пăхрĕ вăл. Анчах турă çук тенине чуна ытла шала илнĕрен кĕлтума пĕлмерĕ.
Вăхăт иртрĕ. Çĕнĕ 1986 çула Хĕветĕр вырăн çинче кĕтсе илчĕ. Хăйĕн кĕçĕн ачисене больницăна килсе çӳреме ирĕк памарĕ вăл. Ыратăвĕ, асапĕ ачасен асĕнче ӳкерĕнсе ан юлтăр терĕ пулас. Пурнăç вăрăм — асапне те, хуйхине те пайтах курма ĕлкĕрĕç-ха вĕсем. Ку япала никамран та пăрăнса иртмест. Хĕветĕрĕн вара хăй чĕрĕ чух ачисене пурнăç хаярлăхĕнчен хӳтĕлес килчĕ. Эх! Пирĕнтен килес пулсан. Анчах пурнăçăн хăйĕн тăкăрлăкĕсем.
Ашшĕ больницăра ирттернĕ уйăх çурă Алюнккашăн ĕмĕр пекех туйăнчĕ. Вĕçленме пĕлмерĕç вăрăм хĕл каçĕсем. Питĕ вăрах улшăнса пычĕç кунсем. Киль-çуртри ĕçсене, урок хатĕрленсе пĕтерсен ачасем ытларах чухне шашка-шахматла е урăхла лăпкă вăйă вылярĕç. Пĕррехннче çапла «Тинĕс çапăçăве» вăййа вылянă май вăхăт нумая кайнине те асăрхамрĕç. Ыран канмалли кун пулнăран ачасем хĕрсе кайнă вăййа чарса лартма васкамарĕç. Тахăш самантра вĕсем пурте пĕр харăс çăварĕсене такам хупланă пек шăпланса ларчĕç, Сывланă сас та илтĕнмерĕ. Çак шăплăха кĕтнĕ пекех, чӳрече айĕнче те шуйттан, те кушак вăйлăн кăшкăрса ячĕ. Тупăкри пек шăплăхра урамри сасă ача макăрнă пек те илтĕнчĕ. Аслисем те, кĕçĕннисем те сăмах чĕнмерĕç. Кантăк айĕнчен илтĕнекен сасă вĕсене хăратса, хытарса лартрĕ. Ачасем пĕр-пĕрин çине пăхма та шикленчĕç. Çакă пĕтĕмпех темиçе çеккунтлăха çеç тăсăлчĕ. Хӳхлев мĕнле пуçланчĕ, çавăн пекех тăрук чарăнчĕ. Ачасене тинех чун кĕчĕ. Анчах вĕсенчен нихăшĕ те халь тин пулса иртни пирки сăмах тапратмарĕ. Çак самантра та, кайран та. Алюнкка темшĕн амăшĕ пĕррехинче ашшĕне: «Хам вилсессĕн сана нумая хăвармастăп», — тенине аса илчĕ.
...Çанталăк çур еннелле кайсан çеç ашшĕ киле таврăнчĕ, Палламалла мар улшăннă вăл. Кĕлеткийĕ типсе хăрнă, сăнĕ шурса тайнă. Куçĕнчи чĕрĕлĕх сӳннĕ. Алюнкка шкултан таврăннă тĕле ашшĕ шыçса шывланнă урисене çӳллĕ пукан çине хурса диван çинче выртатчĕ. Хăй çумĕнчех шăвăç витре. Вăхăт-вăхăтпа çак витрене сура-сура пăрахрĕ вăл. Алюнкка тӳрех ашшĕ патне чупса пычĕ. Янка сассине пусармасăр ăна та кăна ыйта пуçларĕ. Ашшĕ чармарĕ, чĕнме те чĕнмерĕ. Тем вăхăтран вара эпĕ ывăнтăм тенĕн куçне хупрĕ. Те тĕлĕрсех кайрĕ вăл, те ахаль çеç çапла выртрĕ. Алюнкка пăрăнса кайсанах чыхăнса кайса юнлă йăлмака сурса кăларчĕ... Унтан татах та татах чыхăнса ӳсĕрчĕ. Юлашкинчен хăсма пуçларĕ. Тепĕртакран лăпланчĕ. Ах! терĕ те куçне хупрĕ. Алюнкка ăçта пулнă çавăнтах тăчĕ. Ашшĕ мĕнле асапланнине курни ун чунне çемçетрĕ. Куçĕ шывланчĕ. Ашшĕ сурса-хăсса кăларнă шăршă ăна хăйне те лĕклентере пуçларĕ. Çапах хĕр ача йĕрĕне-йĕрĕнех ашшĕ çумĕнчи витрене пырса илчĕ. Сăмсине хупла-хупла урама тухса тăкрĕ…
Татах вăхăт иртрĕ. Хĕветĕр ерипен, питĕ ерипен йăл илсе пычĕ. Малтан юнлă çурма пăрахрĕ, каярах ура шыççи те чакрĕ. Çапах та текех çынпа шай ĕçлекен çын пулмарĕ ĕнтĕ вăл. Врачсем ăна инвалид хучĕ туса пачĕç. Вăйпитти шутĕнче пулмалли арçын пенсие тухрĕ. Хăй нумай çул хушши ĕçленĕ кирпĕч завочĕ ăна «Ĕç ветеранĕ» хисеплĕ ят пачĕ, асăнмалăх алла çыхмалли «Слава» сехет парнелерĕ. Кил-çуртри ĕçе те тăваймарĕ Хĕветĕр. Хăй ĕмĕрне ĕçре ирттернĕ çыншăн ĕçсĕр ларнинчен пысăкрах нуша çук пулĕ. Ку вăл çĕнĕрен утма вĕреннĕ пекех. Хĕветĕр те вĕренчĕ: хăйне уяма, йывăр ĕçрен пăрăнма. Анчах ăна çăмăл килмерĕ. Вăл мар, ĕç унран тарнă. Паян вара, ваттисем калашле, урлă выртакан патака та тăрăхла илсе хураймарĕ арçын.
8
Тинех... Тинех çуркунне çитрĕ. Çут çанталăкпа пĕрле Хĕветĕр те ураланма пуçларĕ. Паллах, вăл пӳрт пуçĕнчи çĕмĕртпе улмуççи мар — каллех çеçкене лараймĕ. Çавах чи хăрушши кая юлчĕ. Вăй таврăннине Хĕветĕр кунран-кун туйса тăчĕ. Типсе хăрнă кĕлетки те ӳт илчĕ, самай маттурланчĕ. Çапах та çĕвĕ вырăнĕ сисĕнмеллех ыратрĕ-ха. Хăвăрт утма та, авăнарах ларма та йывăр пулчĕ ăна.
Кунсем иртрĕç. Тур пулăшнипе пахча таврашне йĕркеллех акса-лартса хăварчĕç вĕсем. Часах пĕрремĕш тунасем те шăтса тухрĕç. Пĕрлех çум курăкĕ те ашкăрса кайрĕ. Ачасем тасатсах тăчĕç те-ха ĕнтĕ ăна — тасатса пĕтереймерĕç. Пиçен-йыт пырши тавраш çумăр хыççăнхи кăмпа пек шăтса тăчĕ.
Алюнккасен пахчи пысăках мар — йышлă çемьене тăрантарма çитмест. Çавăнпа çĕрĕн кашни шичĕшĕн, йăран çинчи кашни тунашăн кĕрешме тивет. Тухăçлă çимĕç пилĕк авмасăр пулмасть иккен. Ашшĕ чирлесе ӳкиччен Алюнкка çакна ăнлансах та кайман. Кăçал вара çум çумласси пĕтĕмпех кĕçĕннисем çине тиенчĕ. Иккĕмĕш кун ĕнтĕ вĕсем çĕр улми пуссинче чакаланаççĕ. Вун икĕ-вун пилĕк йăран çеç çумланă-ха. Ку вăл пахчан çурри те çук. Пиçен тавраш тăпăлтара-тăпăлтара вара алăсем касăлса юнланнă, пилĕкĕ ыратать, Ир çинче, ачасем ĕçе тытăннă чухне, пахчара хаваслă шӳт-кулă илтĕнетчĕ. Халĕ вара шăп. Вĕсем хăвăртрах йăран вĕçне тухса темиçе минутлăха тăсăлса выртасси çинчен çеç шутлаççĕ.
Ачисем ĕçлекен пахчана Хĕветĕр пĕрре мар пырса çаврăнса кайрĕ. Эх, сывах çӳренĕ пулсан! Ачасем çине шанса лармастчĕ те çав. Ача ачах-çке вăл — алли ĕçре те унăн, ăсĕ — урамрах. Авă самай çӳллĕ мăян тунисемех лара-лара юлаççĕ вĕсем хыçĕнчен. Эх-хе-хе! Хĕветĕр ерипен-ерипен, питĕ асăрханса пĕшкĕнчĕ, пуçĕсене каçăртса ларакан çум курăксене турта-турта кăларчĕ. Часах ачисем хыçнех çитрĕ вăл. Пĕр самант тӳрленсе тăчĕ. Унтан каллех пĕшкĕнчĕ. Кĕçĕн хĕрĕпе юнашар кукленсе çум çумла пуçларĕ. Анчах çĕвĕ вырăнĕ хăй çинчен асилтерсе ыратса кайни ĕçе пăрахтарчĕ. Çук, арçын пăрăнса каймарĕ. Кукленнĕ çĕртен тăват уран тăрса ашкăрса кайнă çума тăпăлтарма пуçларĕ.
Чирлĕ ашшĕ хăйсемпе юнашар упаленсе çум çумлани ачасене хавхалантарчĕ. Вĕсем тӳрех тимлĕрех те хăвăртрах ĕçлеме пуçларĕç. Хăйсем хушшинче те ку сан енчи çум юлать тесе вăрçăнма пăрахрĕç. Ĕç кал-кал пычĕ. Çапла вĕсем калле-малле виçшер йăран упаленсе тухрĕç. Пахча самаях тасалчĕ, çумламалли йăран та шутлă кăна юлчĕ. Ачасем ывăнчĕç. Вĕсен аллисем пиçен йĕппи чикнĕрен, йыт пыршийĕ каснăран ыратса сăйлашрĕç. Халь тесен халь ĕçе пăрахса кайма хатĕр пулчĕç шăпăрлансем. Ашшĕ сас кăлармасăр, хăйсемпе шай ĕçлени кăна вĕсене тытса тăчĕ. Ахаль пулсан тахçанах пахчаран тухса вĕçтермелле.
Ачисем шăлне çыртса ĕçленине Хĕветĕр курмарĕ мар. Вăл вĕсене хĕрхенчĕ те. Анчах хĕрхенӳпе ĕç тухмастьçке. Вĕсем мар тăк — кам çум çумлĕ? Такам çине шанса ларма çук. Вăхăтра тасатса, йăран шырса хăвармасан вара улма паçми сая каять. Çĕр улмисĕр мĕнле хĕл каçăн?
Акă черетлĕ йăран вĕçĕ тухрĕ.
— Çитĕ. Паянлăха çитĕ, — тинех ĕç вĕçленни пирки пĕлтерчĕ ашшĕ.
Ачасем иккĕ калаттармарĕç. Тепĕр самантранах вĕсен ура йĕрĕ те пахчара курăнмарĕ.
Алюнкка пуринчен малтан пӳрте чупса кĕчĕ. Ун куçĕ тӳрех диван çине тăсăлса выртнă Микул пиччĕшĕ çине тирĕнчĕ. Çирĕм урлă каçнă вăйпитти каччă канлĕн кăна кĕнеке вуласа выртать. Хĕр ача питĕ-питĕ тарăхса кайрĕ, анчах лӳппер пиччĕшне ним те каламарĕ...
Çуллахи кун вăрăм пулнине пăхмасăрах кунсем хăвăрт улшăнса пычĕç. Вăхăт хăй лашине пĕртте чарса тăратасшăн пулмарĕ. Пахча шырса майлаштарнă хыççăнах утăçи пуçланчĕ. Йывăр та хĕрӳ вăхăт. Алюнккасен таврашĕнче утă çаранĕсем çук. Ял халăхĕ харпăр хăй выльăхĕ валли çырма-çатра таврашĕнчи курăка, вăрманти вĕлтрене çулса типĕтет. Пĕрчĕн-пĕрчĕн пуçтарать. Вĕсемшĕн кашни тĕмеске, кашни лаптăк хакра.
Паян Хĕветĕр ĕне-сурăх усраман Лексантăрсен умĕнчи вăрманта кашласа ларакан вĕлтрене куç хыврĕ. Туни сĕткен те симĕс-ха унăн — ватăлма ĕлкĕреймен. Лаптăкĕ те самай пысăк. Пĕр урапа яхăнах çулса тултарма пулать.
Вĕлтрен çулакан пиччĕшĕсем патне Алюнкка ӳсĕр Лексантăрпа арăмĕн кăшкăрашăвне илтсе пырса тăчĕ. Арăмĕ хĕтĕртнипе çеç ĕçлекенсем патне чупса тухнă Лексантăр ытлашши калаçса тăмарĕ — хăвăртрах каялла киле кĕрсе кайма васкарĕ. Кӳршĕпе ятлаçмалли сăлтав пулмарĕ унăн, Арăмĕ Укаш лăпланма пĕлмерĕ вара. Çатăл-çатăл! çатăлтатрĕ вăл. Пуринчен ытла ăна хăй сăмахĕсем Хĕветĕре витерейменни тарăхтарчĕ. Тухатмăш карчăк пекех курăнчĕ çак самантра хĕрарăм.
— Тасалăр! Мĕн мăшкăлласа çӳретĕр! — янрашрĕ Укаш. Кӳршĕ-аршăпа нихăçан та ытлашши вăрçăнман Хĕветĕр çаплипех лăпкă пулчĕ. Сасси унăн çирĕп те витĕмлĕ янăрарĕ.
— Мăшкăллатăн теме эпĕ сан пахчунти çума çулмастăп вĕт. Ку вĕлтрене хур-чăхху валли типĕтес тесен хапху умне пырса тăкса парăп, — хĕрарăма куçран тӳррĕн пăхса калаçрĕ Хĕветĕр.
Укаш чĕлхине çыртрĕ. Арçын пăхнине хирĕç тăраймарĕ вăл. Анчах парăнас та килмерĕ. Чи ыратакан, суранлă вырăн шырарĕ.
— Ма çĕкленнĕ эсĕ операци сĕтелĕ çинчен? Ма арăму хыççăн кайман? Вилмелли çын эсĕ! Пурăнмалли мар... — сăмахне персе ячĕ те карчăк хăйĕнчен хăй хăраса кайрĕ. Вăшт! çеç çаврăнчĕ вăл. Ахаль чух аран-аран кăна йăраланаканскер çамрăк хĕр пек чупса кайрĕ.
Хĕветĕр нимĕн те каламарĕ. Хĕрарăм сăмахĕсем Алюнккана мĕнле хытарса лартнине курчĕ вăл. Çапах чĕнмерĕ.
Арçын курайманлăхпа кӳренӳрен çӳлерех тăчĕ. Ун вăйĕ сăмахра мар, сăмах чĕнменнинче пулчĕ...
Алюнкка хытса кайрĕ. Пуçĕ чукмарпа çапнă евĕр янăрарĕ. Ĕмĕр тӳрленми суран çĕнĕрен уçăлса чуна çурчĕ. Ашшĕ ним пулман пекех лăпкă пулни ăна вĕрилентерсе ячĕ. Хĕветĕр вара хăйне вилĕм сунакана та каçарчĕ. Манчĕ.
Хĕр ача каçармарĕ. Çапса хуçакан сăмахсене манмарĕ. Вăл тавăрчĕ. Ачалла хаяр, хĕрхенӳсĕр тавăрчĕ. Кунран-кун. Çултан-çул. Çак кунран Укаш чирпе хавшарĕ, хытанка хĕр ачаран тарса, пытанса çӳре пуçларĕ, Улах çĕрте-и, çын çинче-и — Алюнкка именмерĕ. Кунне вуннă курсан та — вунă хутчен Укаш еннелле лачлаттарса сурчĕ. Ашшĕне вилĕм суннă карчăка ылханчĕ.
9
Иртрĕ. Вăхăт татах та татах иртрĕ. Хĕветĕр сывлăхĕ кунсеренех çирĕпленчĕ. Çур çул каялла кăна вăл юнпа сурса выртнине халь çынна каласан çын ĕненмĕ. Çакна арçын хăй те мана пуçларĕ. Чир пирки аса илсе тăма терĕн. Çамрăкланнă пек туйрĕ вăл хăйне. Чунĕнче темĕнле шанăç, хĕлхем ялкăшрĕ. Çакă кĕлеткене те вăй пачĕ.
Июль варри çитрĕ. Хĕветĕр çемйинчи пурнăç хăй еккипе чупрĕ. Анчах çак канлĕх тăвăл умĕнхи лăпкăлăх çеç пулнă иккен.
Пĕрре, çĕрле арçын варĕ кассăн-кассăн пĕтĕрсе килнипе вăранса кайрĕ. Малтанах çакă ăна шиклентермерĕ-ха. Вар виттине кайрăм пулĕ тесе шутларĕ вăл. Çийĕнчех каç кӳлĕм хăй мĕн-мĕн çинине аса илчĕ. Ытлашши нимех те. Чăнах та, пĕр пысăках мар пиçнĕ çуллă какай татăкĕ хыпса янăччĕ ĕнтĕ. Уншăнах нимĕн те пулмалла мар пек.
Ыратни ир енне те иртсе каймарĕ. Иртме мар — вăйланчĕ. Кăнтăрла тĕлнелле вара «Васкавлă пулăшу» чĕнсе илмелле пулчĕ...
Ку хутĕнче Хĕветĕр нумай выртмарĕ. Эрне çурик эрне кăна. Анчах сывалса таврăнаймарĕ. Укол-эмелсем те ыратнине лăплантараймарĕç. Лăплантарсан та вăхăтлăха кăна. Апата тиркемен вар-хырăм мĕн хыпнине йышăнми пулчĕ. Арçын сисĕнмеллех начарланчĕ: кĕлетки туртăнчĕ, ӳтне сарă сĕм çапрĕ. Хĕветĕр парăнмарĕ — хăй чирĕпе мĕнле кĕрешмеллине те пĕлмерĕ.
Август варринче Алюнкка ашшĕ татах болъницăна кайрĕ. Тепĕр эрнерен вара... Тепĕр эрнерен кăнтăр кунĕнче Алюнккасен умне «Васкавлă пулăшу» машини çитсе чарăнчĕ. Ана никам та чĕнсе илмен. Шап-шурă машина алăкĕнчен Хĕветĕр тухрĕ. Тĕрĕсрех, ăна икĕ арçын, шурă халатлă санитарсем, ик енчен тытса йăтса антарчĕç.
Машина сассине илтсе чупса тухнă Алюнкка ашшĕне курсан сăмах чĕнейми пулса тăчĕ. Ытла патвар та мар санитарсем хушшинче вăл пуш михĕ пекех çакăнса пырать. Кĕлеткинчен нимĕн те юлман — шăммипе тирĕ кăна. Вăталăх хĕрĕ тĕлне çитсен Хĕветĕр йăл кулма пăхрĕ. Пулмарĕ. Ырату шăла çырттарчĕ...
Тепĕр кунне мунча хутрĕç. Хĕветĕр мунчана ывăлĕсемпе мар, кĕçĕн хĕрĕсемпе кайрĕ.
— Вĕсем мана çуса кăларас çук, — ывăлĕсене кăшт ӳпкелесе калаçрĕ ашшĕ. — Мунчи те вĕри.
Алюнккапа йăмăкĕ сăмах чĕнмерĕç. Ашшĕн ĕненĕвĕ — тутлă мунча ăшшипе ӳтри чире кăларма пултарассине шанни — вĕсенче те пулчĕ. Ашшĕн хытанка кĕлеткине супăньленĕ мунчалапа сăтăрнă май Алюнкка нумаях та пулмасть, пĕр виçĕ-тăватă çул каялла кăна, ăна хăйне ашшĕ ак çаплах çуса-тасатса мунча кĕртнине аса илчĕ. Чирлĕ хĕр ача ĕнтĕ вĕри те мар мунчана та чăтаймастчĕ. Час-часах тăнне çухататчĕ. Ашшĕ вара ăна алла илсе киле йăтса каятчĕ. Амăшĕ çуса кăлариччен алăк умĕнчех кĕтсе тăратчĕ вăл. Нихăçан та ӳпкелешмен. Паян вара Алюнкка хăй ашшĕне çăвать...
Ашшĕ вĕрие чăтайман пирки алăка пĕрре те хупманран сивĕнсех кайнă мунчара ларнă май хĕр ача хăйне ачалăхран уйăракан картлашкан тепĕр пусăмĕ çине çĕкленнине ăнланчĕ. Ашшĕшĕн те вăл текех айван ача мар. Ун ачалла имшер хулпуççийĕ çине вăйпиттишĕн те йывăр çĕклем хума хатĕрленчĕ Хĕветĕр...
Мунчаран ăна ывăлĕ йăтса тухрĕ. Пĕр сехет çур-икке яхăн канлĕн çывăрчĕ вăл. Кайран вара... кайран ырату таврăнчĕ. Çĕрĕпех асапланчĕ арçын. Анчах сас кăлармарĕ. Хĕветĕр пачах та вырăн çинчен тăми пулчĕ. Ир çинче вăл ачисем пулăшнипе кантăкĕсене утиялпа картланă пӳрт умне тухса выртрĕ, каçпа пӳрте кĕчĕ. Урăх хускану пулмарĕ. Ытлашши хускану тума мар, кача пӳрнине вылятма та тутине юн тухиччен çыртма тиврĕ. Апат анмарĕ. Анмарĕ мар, вăл пачах çимерĕ. Курăк чейне те тутине йĕпетмелĕх çеç ĕçрĕ.
Ашшĕн çакăн пек вăйсăрлăхĕпе хӳтĕсĕрлĕхне Алюнкка ниепле те йышăнаймарĕ. Ку уншăн пысăк кĕтменлĕх пулчĕ. Çак самантра ашшĕпе мĕн пулса иртнине хĕр ача чухлаймарĕ. Çапах та ун çумĕнчех пулма тăрăшрĕ. Шыв ыйтсан — шыв, ача пăтти ыйтсан — пăтă пĕçерсе пачĕ. Анчах Хĕветĕр ĕçмерĕ те, çимерĕ те — Алюнкка пĕçерсе пынă тĕле тĕлĕрсе кайрĕ. Хĕр ача чĕнсен те чĕнмерĕ.
Акă вăл каллех сас пачĕ. Ашшĕ мĕн каланине Алюнкка тӳрех ăнкарса илеймерĕ. Тепĕр хут ыйтрĕ.
— Сарамак чирĕ пуль ман, — те ыйтрĕ, те пĕлтерчĕ Хĕветĕр. — Сар кайăк çунатти тупасчĕ...
Чĕнмерĕ. Текех чĕнмерĕ. Алюнкка вара тăруках паçăр, кăнтăрла, кирпĕч завочĕ еннелле выртакан сукмак çинче сар кайăк виллине курнине аса илчĕ. Самант тăхта-масăр хĕр ача сукмак тăрăх чупрĕ. Ун чунĕнче пысăк шанăç кăвайчĕ хĕмленсе илчĕ. Çак самантра уншăн пĕтĕм çăлăнăç вилнĕ сар кайăкра пулчĕ. Сывалать! Ашшĕ сывалать. Анчах Алюнккан сар кайăк тытмалла...
Пĕрре... иккĕ... виççе... Татах та татах. Сукмак тăрăх каллĕ-маллĕ утрĕ хĕр ача. Кайăка курмарĕ. Кашни хутĕнче кашни утăмĕ шанчăка сӳнтерчĕ. Юлашкинчен чунĕ пĕтĕмпех пушанса юлчĕ. Киле çаврăнса çитнĕ тĕле хăй вăйсăрлăхне туйса тăракан хĕр ача чунĕ вуçех шăнчĕ.
Тĕксĕм пӳрт умне Алюнкка ывăнса таврăнчĕ. Ашшĕ тепĕр хут кайăк пирки сăмах тапратма пултарасси хĕр ачана хăратрĕ. Çук тени ашшĕне вĕлерсе пăрахма пултарассăнах туйăнчĕ.
Хĕветер хĕрĕ таврăннине туйрĕ. Шарламарĕ. Сăмах чĕнме унăн хал çитмерĕ. Ырату питĕ вăйлă пулнăран вăл тăнне çухатрĕ.
Те ир, те каç. Тĕксĕм пӳлĕмре выртакан Хĕветĕр çакна тӳрех ăнланса илеймерĕ. Тепĕр тесен, уншăн пĕрех мар-и? Пурпĕрех вырăн çинчен тăраймасть. Çавăнпа ыратăвĕ кăшт лăпланнă саманта хăй пирки шухăшласа, хăйне хăй хĕрхенсе ахаль ирттерес килмерĕ. Урăх шухăш пуçра нумай.
Текех пурăнас çын маррине Хĕветĕр ăнланчĕ ĕнтĕ. Çук, арçын вилĕмрен хăрамасть. Пӳрнĕ пулсан — вăл хатĕр. Ăна урăххи пăшăрхантарать. Урăххи... Арăмĕ Хĕветĕре çул çитмен тăватă ачапа пăрахса хăварчĕ. Вĕсенчен пĕри кăçал вун пĕрмĕш класа кайрĕ. Тепĕр виççĕшĕ вара — пĕри тепринчен кĕçĕнрех, пĕри тепринчен айвантарах.
Кĕçĕн ачисем пирки шутласа илнĕ май Хĕветĕр 1975 çулхи çу варринче тухнă пушара аса илчĕ. Темшĕнçке шăпах çак синкерлĕ ĕçе. Çук, пĕлмĕше персе Хĕветĕр суеçтерет. Пĕлет... Пушар виççĕри хĕр ачин, çулталăкри ывăлĕн кĕлеткине амантса, çуралма ĕлкĕреймен пепкин шăпине хуçса хăварнине пĕлет. Темшĕн арçын хăйне айăплă туйрĕ. Вун пĕр çул каялла хăй ачисене инкекрен сыхласа, хӳтĕлесе çитерейменшĕн те, паянхи кун вĕсене тăлăх хăварнишĕн те.
Ырату вăйланчĕ. Вархырăм хĕрлĕ пăрăç хыпса янă пек çунчĕ. Часах çакă пĕтĕм кĕлетке тăрăх саланчĕ, ăс-тăна пăтраштарчĕ. Тепĕр самантран шăнтса пăрахре. Сирсе пăрахнă утияла васкаса хăй çинелле туртре Хĕветĕр. Ăшăнаймарĕ. Алурана хутлатса пĕр çĕрелле чăмăртанчĕ. Анчах çак хускану ыратăва вăйлатрĕ кăна. Арçын хăй сисмесĕрех ах! тесе ячĕ. Шăлне çыртса куçне хупрĕ. Хĕрхенӳсĕр çулăм ăна шалтан та, тултан та çупăрласа илчĕ.
Çак самантра таçта шалтан малтан питĕ ерипен, кайран вăйлăрах та вăйлăрах яланах усал тума хистекен сас калаçма пуçларĕ.
— Мĕн кĕтетĕн? Мĕне шанатăн? Тат! Кунçул çиппи çӳхе. Ытла та çӳхе. Асапĕ вара пысăк. Тат! Пĕр кун... пĕр сехет... пĕр самант... Урăх вăхăт çук. Кĕрешни усăсăр. Тат! Хăтăл ыратуран! Асапран! Парăн! Ан хирĕçле. Хăтăл асапран. Хăтăл ыратуран. Тат! Та-а-ат!
Сасă чарăнма пĕлмерĕ. Çук. Хĕветĕр парăнмаре. Хăйшĕн мар. Малашлăхалла тулли шанчăкпа пăхакан мăшăр куçĕнчи хаваслăх хĕлхемĕ, ачалла айванлăх, лăпкăлăхпа канăçлăх тăсăмĕшĕн кĕрешрĕ. Пултăрах пĕр талăк, утмăл минут, пĕр самант кăна. Пултăрах. Пуçелĕк умне Вилĕм çитсе тăрсан та тата тепĕр самантшăн кĕрешĕ вăл. Ачисемшĕн кĕрешĕ. Вĕсен куллипе савăнăçĕшĕн.
Хĕветĕр çĕкленме хăтланчĕ. Ырату хумĕ шăм витĕр тухса минтер çумне лапчăнтарчĕ. Арçын шăлне çыртрĕ. Тем вăхăта каллех тăнне çухатрĕ.
11
Паян сентябрĕн виççĕмĕшĕ. Алюнкка кăçал улттăмĕш класа кайрĕ. Пĕлӳ сукмакĕ ăна нихăçан та хăратман. Шкул сывлăшĕ йăлăхтарман. Анчах паян вăл темшĕн киле кайма васкарĕ. Уроксенче те урок пирки мар, тăхтава кăларакан шăнкăрав çинчен шухăшласа ларчĕ. Хĕр ача чунĕ канăçсăрланчĕ. Мĕншĕнне вăл пĕлмерĕ.
Шкултан таврăнсан Алюнкка чи малтан пӳрт умне чупса кĕчĕ. Ашшĕ сывланине итлерĕ. Çывăрать пулас. Вăл ашшĕне чĕнчĕ. Лешĕ сас памарĕ. Хĕр ача вара май килнĕ таран шăппăн пусса пӳрте кĕчĕ.
Анкарти хыçĕнче трактор сасси кĕрлесе кайсан Алюнкка шалти пӳртрен тухрĕ.
— Шы-ыв, — тӳрех илтрĕ вăл ашшĕн вăйсăр сассине. Хĕр ача хыпаланса ятарлă куркапа лĕп шыв тăсса пачĕ. Ашшĕ ĕçеймерĕ, тутине çеç йĕпетрĕ. — Мĕн унта? — кĕрлеве илтсе ыйтрĕ ашшĕ.
— Улăм илсе килнĕ. Çавна пушатаççĕ.
— Веçех-и?
— Пĕлместĕп. Час тухса пĕлсе килетĕп, — ашшĕ хушнине пурнăçлама васкарĕ хĕрĕ.
Анкарти хыçĕнче хĕрӳ ĕç кĕрлет. Икĕ пиччĕшĕ кӳршĕсемпе пĕрле трактор çинчи улăма пушатса ура уралаççĕ. Патшалăха сутнă сĕтшĕн улăм пара пуçласан выльăх-чĕрлĕх валли апат тавраш хатĕрлес нуша чакрĕ. Сĕтне мĕн чуль нумаирах сутатăн, улăмĕ çавăн чуль нумайрах килет. Кăçал Алюнккасем икĕ трактор прицепĕ чухлĕ улăм илнĕ. Выльăхсене çитерме те, ая сарса пама та çитет.
Хĕр ача çаврăнса çитнĕ тĕле ашшĕ тĕлĕрсе кайнă иккен. Чĕнсен те чĕнмерĕ. Алюнкка пăрăнса кайма тăрсан вăл нăйкăшса ячĕ. Татах шыв ыйтрĕ. Шывне парсан ĕçеймерĕ те.
— Мĕн унта? — çаплипех вăйсăррăн ыйтрĕ вăл. Алюнкка анкарти хыçĕнче ĕç мĕнле пынине каласа пама пуçларĕ. Мĕн чухлĕ, камсем, ăçта пушатнине — веçех. Анчах ашшĕ сăмаха итлесе пĕтереймерĕ.
— Эпĕ вилетĕп, — темрен намăсланнă пек шăппăн каларĕ вăл.
— Мĕн? — урмăш илтрĕм пулĕ тесе тепĕр хут калама ыйтрĕ Алюнкка. Ашшĕ чĕнмерĕ. Хĕр ача вара тăруках çак сăмахсенех икĕ çул çур каялла хăйне амăшĕ каланине аса илчĕ. Паянхи пекех...
— Ытла ан хуçăлăр, ан макăрăр... — хăйпе хăй калаçнă пек çеç хушса хучĕ Хĕветĕр. Çак самантра та хăй пирки мар, ачисем çинчен шухăшларĕ вăл.
Алюнкка шăпăрт тăчĕ. Куçĕнчен куççуль те тухмарĕ унăн. Вăл ашшĕ тата мĕн каласса кĕтрĕ. Лешĕ чĕнмерĕ.
Мĕн чухлĕ тăчĕ-ши ĕнтĕ хĕр ача пуçелĕк умĕнче? Тен, пĕр сехет, тен, пĕр самант кăна. Вăл вăхăта туймарĕ. Ашшĕ вара шарламарĕ. Алюнкка вырăн патĕнчен пăрăнса кайма тăчĕ.
— Йывăр пулать сире пиччупе, — паçăрхинчен вăйлăрах тухрĕ чирлĕ çын сасси. — Эсĕ аптрамăн-ха. Кĕçĕннисем... — ку сăмахсене ашшĕ: «Сана пиллетĕп, ан пăрах вĕсене», — тенĕн каласа хучĕ. Çакна Хĕветĕр саспа та калатчĕ пулĕ, анчах тин çеç вун тăваттă урлă каçнă хĕр ачашăн çакă мĕн тери йывăр çĕклем пулнине туйни калаттармарĕ.
Алюнкка вара хытсах кайрĕ. Ашшĕ хăйпе çапла сывпуллашнине ĕненес те килмерĕ унăн.
— Ат-те, — куççуль витĕр ерипен чĕнчĕ вăл. Сассинче вара: «Мĕн калаçатăн эсĕ, çук», — тени янăрарĕ.
Хирĕç чĕнекен пулмарĕ. Ашшĕ каллех тĕлĕрсе кайнă. Вăл ахлатмарĕ те, нăйкăшмарĕ те. Анчах темме-çке шăлĕсене шăтăртаттарчĕ.
Алюнкка кил хушшине тухрĕ. Мунча кĕтессине кайса тем вăхăт саспах ĕсĕклерĕ. Хăй мĕншĕн макăрни çинчен хĕр ача шухăшламарĕ. Шухăшлама мар, шухăш мĕлкине те пуçран хăваларĕ. Усал пирки аса илмесен инкек пăрăнса иртес пек туйăнчĕ ăна.
Куççуль типсен хĕр ача каллех пӳрт умне таврăнчĕ. Сывлама манса ашшĕне итлесе тăчĕ. Питĕ ерипен, анчах сывлать. Алюнкка чунне нимпе ăнлантарса пама çук хаваслăх ярса илчĕ. Унăн кулас, сикес, выляс килчĕ.
Мĕн çывăрма выртичченех хĕр ача пĕрре пӳрте — ашшĕ вырăнĕ умне, тепре урама — улăм кĕртекенсем патне — хутларĕ. Кăмăлĕ те ăнлантарма çук хăвăрт улшăнса тăче: пĕрре кулас, тепре ӳлес килчĕ, Ашшĕ вара текех пĕр ытлашши сас та памарĕ. Пачах чĕнмерĕ. Çывăрма выртнă май пӳрт умĕнчен шалти пӳрте куçарнă чух çеç питĕ йывăррăн та асаплăн ахлатрĕ. Кайран текех пĕр сас-чӳ те кăлармарĕ...
Çутта сӳнтернĕ-сӳнтермен килтисем çывăрса кайрĕç. Алюнкка çывăраймарĕ. Вăл çаплипех ашшĕ мĕнле сывланине тимлерĕ. Хăй çывăрса кайсан вăл сывлама пăрахассăн туйăнчĕ-ши ăна? Те ахаль çеç ыйхи килмерĕ. Анчах Алюнкка çывăраймарĕ.
Вăхăт иртрĕ. Акă кӳршĕ-аршăсен автанĕсем авăтни илтĕне-илтĕне каирĕ. Çур çĕр çитрĕ. Хĕр ача куçĕ ерипен йывăрланчĕ. Çывăрса кайиччен вăл тепĕр хут ашшĕн тикĕс те лăпкă сывлăш çаврăнăшне итлерĕ. Канлĕн çывăрать.
Тепĕр кунне Алюнккасем çемйипех çывăрса юлчĕç. Сĕтел çинчи будильник çур çĕр иртсен виççĕмĕш сехетре чарăнса ларнă. Хĕр ача чупа-чупа шкула пуçтарăна пуçларĕ. Ашшĕ выртакан диван çумĕнченех иртсе çӳрерĕ вăл. Ун еннелле вĕлт! çеç пăхса илчĕ. Вăл кăшт çĕкленнĕ те диван хыçĕ çумне тĕшĕрĕннĕ. Хăй куç илмесĕр таçта инçетелле пăхать. Пĕрре иртсе кайрĕ Алюнкка, иккĕ... Виççĕмĕш Кутĕнче чарăнса тăчĕ.
— Атте, — чĕнчĕ вăл.
Хирĕç сас паракан пулмарĕ. Хĕр ача ашшĕ çине тинкеререх пăхрĕ. Лешĕ йăшăл та тумарĕ. Алюнкка асăрхануллăн диван хыçĕ çине хунă аллине сĕртĕнчĕ. Çав самантрах ток çапнă пек каялла туртса илчĕ. Малтанах нимĕн те чухлаймарĕ-ха вăл. Анчах ашшĕне пулăшу, пĕрремĕш пулăшу, кирлине ăнланчĕ. Хăвăрт-хăвăрт, анчах лăпкăлăха çухатмасăр, хĕр ача хытма ĕлкĕреймен сивĕ алăсене ик еннелле сарчĕ, кайран кăкăр çинче хĕреслерĕ. Пĕр хутчен, иккĕ... Татах та татах. Хĕветĕр хирĕçлемерĕ. Аллисене хытармарĕ, анчах çемçетсе лăш та ямарĕ. Алюнкка çаплипех теме шанчĕ. Мĕн пулса иртнине — ашшĕ çапла пĕр сассăр, лăпкăн вилсе выртнине — ĕненес килмерĕ. Çакна вăл ĕненмерĕ те...
Алюнкка мĕн тунине икĕ пиччĕшĕпе кĕçĕннисем урай варринче шăпăрт пăхса тăчĕç. Вĕсем те шанчĕç, кĕтрĕç. Хĕр ача хăй аллипе сивĕ алăсене ăшăтса кĕлеткене пурнăç хĕлхемĕ кĕртессе кĕтрĕç. Шанчăк вĕсен чунĕсенче те амаланчĕ...
Тем вăхăтран хĕр ача виле умĕнчен пăрăнчĕ. Чӳрече патĕнчи сĕтел хушшине ларчĕ те хыттăн, сасăпах ӳлесе ячĕ. Шанчăк сӳнчĕ. Пуриншĕн те. Ĕнтĕ диван патне пиччĕшĕ пычĕ. Ашшĕне урисене тăсса, аллисене кăкăр умне хĕреслесе вырттарчĕ. Куçне тачă хупса хучĕ.
Пӳртре хӳхлев кăна илтĕнсе тăчĕ.
12
Хĕветĕре морга касма илсе каймарĕç. Больницăна кайса хут илсе килчĕç кăна. Сывлăшра хăрушă сăмах явăнса иртрĕ. Рак... Ашшĕн рак пулнă иккен. Кĕлеткене типĕтекен, ӳте чĕрĕлле çиекен рак. Анчах хальлĕхе Алюнкка çакăн пирки шухăшламарĕ-ха. Ашшĕ мĕнле асап витĕр тухнине пĕлмерĕ. Çакна вăл чылай каярах çеç ăнланĕ.
Халĕ вара... Халĕ... пурте вилепе сывпуллашрĕç. Кăнтăрла тĕлнелле Хĕветĕр пиччĕш-шăллĕсем, аппăш-йăмăкĕсем, кинĕ-инкĕшĕсем çитсе кĕчĕç. Алюнкка вĕсенчен ютшăнса айккинелле пăрăнчĕ. Хĕр ача хăй çичĕ çулта чухне ашшĕн кĕçĕн шăллĕн çĕн пӳрт ĕçкине кайса килнине манман-ха. Хура кĕркунне çĕр хута вун-вун ик çухрăмри ялтан киле çуран таврăннине те, ашшĕне аслă инкĕшĕ вырăн айне тапса кĕртнине те, хăй шăнса чирленине те манман. Ир кӳлĕм киле çитсен ăшă кăмака çинче кӳренӳпе ырату куççульне çăтни те манăçман. Паян кун та çак ырату чĕререх.
Аслисем Алюнккан кăмăлне курмарĕç. Тепĕр тесен, вĕсемшĕн çак хĕр ачан ĕмĕт-шухăшĕ пĕртте пĕлтерешлĕ пулмарĕ. Авă вĕсем пĕр çĕре кĕпĕрленсе тăнă та хĕрсе кайсах хăйсен ĕç-пуçĕ пирки калаçаççĕ. Çак пӳртре, хăйсенчен ик-виç утăмра, шăллĕ выртнине те маннă тейĕн. Алюнккан чунĕ хытрĕ, куçĕнчен курайманлăх куççулĕ тухрĕ.
Çынсем çаплипех килчĕç те килчĕç. Тахăш самантра пӳрте ашшĕн Тутарта пурăнакан йăмăкĕпе лесник шăллĕ кĕрсе тăчĕç. Никама сывлăх суниччен малтан виле умне пычĕç. Куçĕсем шывланчĕç, сасăпах йĕрсе ячĕç вĕсем. Пиччĕшне асăнса йĕчĕç. Çакна кĕтесрен сăнаса тăракан Алюнккан чунĕнче темĕн улшăнчĕ. Каçарчĕ. Куççуль витĕр каçарчĕ вăл çак икĕ çынна. Ашшĕ умĕнче каçарчĕ.
Çынсем килсех тăчĕç. Алюнккана пӳртре сывлăш çитми пулчĕ. Вăл кил хушшине тухрĕ. Кунта та çынсем. Вĕçĕ-хĕррисĕр. Хĕр ачан пĕтĕм тĕнчерен тарас, пуринчен те таçта кайса пытанас килчĕ. Анчах ăçта? Вăл хапхаран пĕр тĕллевсĕр тухрĕ. Чарăнчĕ. Таврара мĕн пулса иртнине пĕрремĕш хут курнă пек унталла-кунталла пăхрĕ. Тăруках тахăш вăхăтра хапха çумне кăларса тăратнă тупăк хуппине асăрхарĕ. Темшĕнçке халиччен ăна Алюнкка курман. Çак самантра хĕр ача чунне тем амакĕ астарса ячĕ. Кулас килмен çĕрте кулчĕ. Сăлтавсăр кулчĕ вăл. Тем шыраса, тем тума тупăк хуппи хыçне кĕрсе тăчĕ. Малашнехи çиçĕм пек хăвăрт пулса иртрĕ — Алюнккашăн çакă ĕмĕр тăршшĕ пулчĕ...
Малтанхи самантра вăл тин çеç саваланă хăман пылак шăршипе киленчĕ. Пурин çинчен те манса ерипен ӳсĕрĕлчĕ. Унтан кĕçех хăйне хăй вуçех туйми пулчĕ. Куçĕ курмарĕ, хăлхи илтмерĕ. Тĕттĕм, тăвăр. Хăрушă. Тин çеç пылаккăн ӳсĕрĕлтернĕ шăршă сывлăша картласа пăва пуçларĕ. Ерипен-ерипен, питĕ ерипен хĕр ачана тĕттĕм тĕпсĕрлĕх çăта пуçларĕ. Çăтрĕ, çăтрĕ. Хирĕçлени усăсăр. Алюнкка хускалмарĕ те.
Анчах... анчах темле Вăй, асамлă Вăй, тĕттĕмлĕх сăнчăрĕсене çапса аркатрĕ. Хура шăтăка хăйпе хупласа ăна çутта тĕксе кăларчĕ. Хăй юлчĕ. Алюнкка чунĕнче вара ĕмĕрлĕхех вилĕм шăрши — тин çеç саваланă йывăç пылакĕ — асра юлчĕ.
13
Паян пытараççĕ. Паян ашшĕне пытараççĕ. Ĕнтĕ темиçе эрне илемлĕн тăнă çанталăк паян ирех пăсăлчĕ. Хĕвел тухмарĕ, тӳпене хура пĕлĕтсем сырса илчĕç. Халь-халь çумăр ярас пек туйăнать. Анчах çĕр çине пĕр тумлам та ӳкмест.
Алюнкка куçĕнчен те куççуль ӳкмерĕ. Ашшĕн ури вĕçĕнче тăнă чух та хĕр ача хуçăлса макăрмарĕ. Тем чарса тăчĕ ăна. Çакăнта вăл хăйне вăйсăр, хӳтлĕхсĕр туймарĕ. Пӳртри халăх ах! та ах! тени, куçĕсене шăлкалани ăна тĕлĕнтерчĕ. Мĕн пулнă? Нимĕн те! Мĕншĕн макăратăр? Кама хĕрхенетĕр?
Сăлтавĕ çук! Çук. Çапах тепĕр самантранах Алюнкка хăй чăнлăхран тарма тăрăшнине, хăăне суяпа йăпатма хăтлан-нине ăнланать. Çакăн пек чух ун чунĕ куççульпе чыхăнать, юнĕ шăнать. Анчах лăпкăлăх ăна пăрахмасть. Айккинчен пăхакан çак çинçешке хĕр ача чунĕнче хаяр пу-шар, çил-тăвăл алхасать тесе те шутлаймăн. Хăйпе хăй мĕн пулса иртнине Алюнкка та ăнланаймасть.
Халăх, çурта, виле шăршипе тулса ларнă пӳртри сывлăш хĕр ачана анратсах ячĕç. Икĕ çĕр çывăри-çывăрми ирттерни, виççĕмĕш кун путлĕн апатланманни, кунĕн-çĕрĕн макăрни те ăна халсăрлатре. Урай варринех персе анасран асăрханса Алюнкка хапха умĕнчи пĕрене купи çине кайса ларчĕ. Мĕнле пурăнмалла? Мĕнле? Вун тăват çулхи хĕр ачана çакна татса пама çăмăлах мар.
Кăнтăрла хыççăн тупăка пӳртрен илсе тухрĕç. Масар çине ăсатма пырайманнисем виле тавра çаврăнчĕç. Унтан хуппине хурса машина çине хăпартрĕç. Хĕветĕр хĕр-ывăлĕсем тупăк çумне вырнаçса ларчĕç. Сак тулли ача, сак тулли тăлăх.
Машина тапранса кайрĕ. Ун хыçĕнчен симĕс лăс çул выртса пычĕ. Тупăка пӳртрен илсе тухнă самантра уçăлса кайнă тӳпе каллех пĕлĕтленче. Темиçе тумлам çумăр та ӳкрĕ. Çавăнтах чарăнчĕ. Çумăр пĕлĕчĕсем хăйсен çĕклемне темле сăваплă самант валли упрарĕç пулас. Йывăррăн, ерипен шурĕç вĕсем машина хыçĕнчен. Хăйсен васкавлăхĕпе ахаль те кĕске уйрăлу сехетне çывхартас темерĕç.
Масар çинче пурте хатер. Хĕветерĕн ĕмĕрлĕх вырăнне ĕнерех алтса хатĕрленĕ. Арăмĕн вил тăпри пуçĕнче выртĕ вăл. Хăй çуралса ӳснĕ ял масарĕ çинче.
Йывăç айне пулнă масар çинчи хĕрес тăррисем курăна пуçласан Алюнккан лăпкăлăхĕ таçта çухалчĕ. Чĕри хăвăрт-хăвăрт тапрĕ, алли вĕттĕн чĕтрере. Хĕр ача чунĕ вĕри куççульпе тулса ларчĕ. Нăш! нăш! мăшлатрĕ вăл. Хыттăн ӳлесе ярасран асăрханса тутине çыртрĕ. Тупăка шăтăка антарнă чух нӳрлĕ тăм лăч! та лăч! ӳкнине итленĕ май Алюнкка веçех халран ӳкрĕ. Никама, ниме курмарĕ, илтмерĕ вăл. Темле усал ăна пĕр кĕске утăм тума хистерĕ. Кĕске утăм ашшĕн шăтăкне... Унăн пĕтĕм кĕлетки малалла ӳпĕнчĕ, Çак вăхăтра юлашки кĕреçе вил тăпри тĕмески çине выртрĕ. Алюнкка нӳрĕпе сывлакан çĕр çине пĕшкĕнсе ларчĕ. Хăй кĕлеткине тытса тăма вăй юлмарĕ унăн. Ăна такам тем каларĕ, ура çине тăратма хăтланчĕ. Алюнкка хирĕçлемерĕ. Анчах хăй кĕлеткине хăй тытса çĕклеймерĕ. Шăпах çак самантра çуллахи пек шултра, вăйлă çумăр пуçланчĕ. Вил тăпри умĕнче тăракан халăх масар пӳрчĕ еннелле чупрĕ. Алюнкка тытăнса юлчĕ. Çумăрăн кашни тумламĕ ун ăсне тăрăлтарчĕ, кĕлеткине вăй кĕртрĕ, кăмăлне çирĕплетрĕ. Пĕр минут... Çак пĕр минут хушшинче хĕр ача веçех улшăнчĕ. Таçта шалта темĕн ăна ахăрттарчĕ, вăй выляма илĕртрĕ. Йăл-йăл кулакан Алюнкка çумăртан тарса пытаннă çынсем хушшине кĕрсе тăнă май аванмарланса пуçне пĕкрĕ. Ашшĕне тин çеç пытарнă хĕр ача хăй чунĕнчи хаваслăха, çăмăллăха нимĕнпе те ăнлантарса параймарĕ. Уншăн çак самантран урăх пурнăç — хаяр пурнăç пуçланнине çеç чухларĕ вăл.
14
Вĕçленчĕ. Пĕтĕмпех. Ырри те, усалли те. Савăнăçĕ те, хуйхи те. Пĕтĕм канăçсăрлăх, ырату, пĕтĕм канлĕхĕ, телей. Мĕн юлчĕ? Пушăлăх, тĕттĕмлĕх, ĕмĕрлĕх. Тата? Тата пилĕк ывăлпа виçĕ хĕр юлчĕ Хĕветĕрĕн. Ун пурнăçĕ малалла — вĕсенче, шухăш-ĕмечĕ, çитĕнĕвĕ вĕсенче. Вăл мĕн туса ĕлкĕрейменнине вĕсем тăвĕç. Унăн ятне çĕр çинчен çухалма памĕç.
Алюнккашăн вара ку пуçламăшĕ çеç пулчĕ. Аслă пурнăçăн пуçламăшĕ. Хальлĕхе хĕр ача хăйне малашне мĕн кĕтнине пĕлмерĕ-ха. Пурнăç çулĕ тăвалла выртнине те, шухăш çĕклемĕ мĕнешкел йывăррине те ăнланмарĕ. Вăл чи пуçламăшĕнче тăчĕ.
Умра хĕвелĕ те, çăлтăрсемпе уйăхĕ те пулĕ. Вăхăт çитсессĕн... Вăхăт çитсессĕн нумайăшĕ пулĕ. Пĕчченлĕх тунсăхĕ. Амăшлăх телейĕ. Пурте пулĕ. Анчах ырату чĕререн сирĕлмĕ. Çак ырату çапса ярсассăн çĕкленме, ӳксессĕн тăма пулăшĕ. Çухату чуна хытарĕ, йывăрлăхсене çĕнтерме, пуçа пĕкмесĕр утма вĕрентĕ.
Çакă пурте малашне пулĕ. Хальлĕхе вăл хуйхăпа хуçăлнă, пурнăç тăнăçлăхне çухатнă мĕскĕн кăна. Ун чунĕ вилнĕ, куçĕ сӳннĕ, мал ĕмĕчĕ çук...